Jiddisch
Van Wikipedia
Het Jiddisch (ייִדיש) is een Germaanse taal, die door ongeveer vier miljoen joden over de hele wereld gesproken wordt. De naam is afgeleid van middelhoogduits Jüd, Jiddisch yid (Jood). Er bestaan verschillende dialecten van het Jiddisch. De Jiddische uitspraak van de naam van de taal is "Jiddisj" met een sj-klank zoals in het Duitse Schule of het Engelse short.
Inhoud |
[bewerk] Soorten Jiddisch
De voornaamste versies zijn:
- West-Europees Jiddisch (Westjiddisch)
- Deze variant, die door de klassieke (vooroorlogse) Nederlandse joden gesproken werd, is nagenoeg uitgestorven. Het is een van de moeilijkere varianten.
- Pools Jiddisch
- Deze variant wordt gesproken door de aanhangers van chassidische bewegingen met hun oorsprong in Polen, zoals Belz, Bobov, en Belz. Er zitten vrij veel Slavische woorden in.
- Hongaars of Jeruzalems Jiddisch
- Deze variant wordt door de leden van de ultra-orthodoxe joodse gemeenschap van Jeruzalem gesproken, die al sinds ruim honderd jaar in Jeruzalem wonen. Bijvoorbeeld door de aanhangers van bewegingen zoals Toldos Aharon, Dushinsky en Neturei Karta. Jeruzalems Jiddisch lijkt zeer sterk op Duits, en heeft zijn oorsprong in het Hongaars Jiddisch. De verwantschap tussen Hongaars Jiddisch en Duits komt door het feit dat Duits naast Jiddisch de meest gebruikte taal onder Hongaarse joden was.
- Litouws en Russisch Jiddisch
- Deze variant wordt door een deel van de Litvishe (Litouwse) charedische gemeenschap en door enkele van de oudere aanhangers van Lubavitch gesproken en is sterk beïnvloed door de Slavische talen, en is dus ook een vrij lastige variant.
[bewerk] Geschiedenis
De taal is tussen de 9e en 11e eeuw in het Rijnland ontstaan als omgangstaal van de joden. Zij noemden deze taal Loshn Ashkenaz (van Hebreeuws lasjon: de “tale Asjkenaz’”) of bescheidener Taytsh (Teutsch).
In de 11e eeuw wordt de taal langs de Rijn, de Moezel en de Main (Metz, Straatsburg, Worms, Mainz, Spiers en Keulen) gesproken, vanaf de 14e eeuw tot in Hamburg, Praag en Augsburg en in de 16e eeuw zelfs in Riga, Vilnius en Lublin. De migratie naar Oost-Europa in de tweede helft van de middeleeuwen is in hoge mate veroorzaakt door vervolgingen. De oudste tekst stamt uit 1272 (Worms, zegen en enkele berijmde regels uit de Machzor), uit 1382 bezitten we de eerste literaire teksten en in 1862 verschijnt de eerste Jiddische krant (met de hebraïserende naam Kol Mevaser: "aankondigende stem"). Veel Hebreeuwse en Aramese woorden zijn ontleend aan de levensomvattende religie (Thora) en studie (Talmoed).
In de 17e en 18e eeuw legden de Maskiliem nadruk op onderwijs in een “zuivere” taal; Jiddisch beschouwden zij niet als een taal, maar als een jargon – vergelijk de discussies over Sranan Tongo en Papiamento – dat men associeerde met achterlijkheid en louche achterbuurten. Er werd ook een commercieel bezwaar genoemd: geldschieters die boek hielden in het Jiddisch werden door de gojiem niet altijd vertrouwd omdat zij de in het Jiddisch geschreven boeken niet konden controleren. Dit heeft niet voorkomen dat er eind 19e en begin 20e eeuw een bloeiende Jiddische literatuur (Mendele Moikher Sforim, Y.L. Peretz, Salomon Anshi, S.S. Frug, Morris Rosenfeld, Sholem Asch, Chaim Nachman Bialik, Sholom Aleichem) is ontstaan, en dat voor de Eerste Wereldoorlog circa 50% van de inwoners van grote steden zoals Warschau Jiddisch sprak, terwijl in sommige kleinere steden het percentage 100% was. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er wereldwijd ongeveer elf miljoen mensen die Jiddisch als hun moedertaal hadden. In de Tweede Wereldoorlog zijn echter miljoenen Jiddisch-sprekers vermoord door de nazi's. Na deze oorlog zijn de overlevenden vooral naar Israël en de Verenigde Staten geëmigreerd. Hierdoor werd het Jiddisch verrijkt met Engelse woorden. Een bekende émigré en Jiddische auteur is Isaac Bashevis Singer.
Jiddisch heeft een eigen afdeling in de Wikipedia.
[bewerk] Taalkundige aspecten
Het moderne Jiddisch bevat behalve Semitische elementen ook enkele woorden uit de Romaanse talen (bentshn < benedicere: zegenen, leyenen < legere: lezen), en veel woorden, uitdrukkingen en elementen uit de Slavische talen (tsu van het Poolse vraagpartikel czy; shlimazlnik opgebouwd uit het Duitse schlimm, het Hebreeuwse mazzel en het Russische -nik).
Het Jiddisch wordt doorgaans geschreven met het Hebreeuwse alfabet, maar is taalkundig niet aan het Hebreeuws verwant. Om klinkers in Jiddische woorden van Duitse origine te noteren wordt een aantal combinaties van letters uit het Hebreeuwse alfabet gebruikt: bijvoorbeeld de o in tog (Tag) als (אָ), de e in ledik (ledig) of de ä in Täg(e) als (ײ), de oy in oyf (auf) als (ױ), de e’s in geven (gewesen) als (ע) enzovoort.
Ashkenazische joden gebruiken traditioneel tevens een uitspraak voor religieus Hebreeuws die verschilt van de Sefardische uitspraak, die door de makers van het 'Modern Hebreeuws' is overgenomen toen die taal gemaakt werd. Het belangrijkste verschil is dat de letter 'tav' wanneer deze zonder dagesh (puntje) geschreven wordt, als 's' in plaats van als 't' wordt uitgesproken. Daarnaast wordt een 'a' in veel gevallen een 'o' (en in bepaalde dialecten een 'oe'). Zo wordt 'sjabbat' dus 'sjabbos', de uitspraak die tegenwoordig ook door vrijwel alle niet-Jiddisch sprekende Ashkenazische orthodoxe joden gebruikt wordt. In verschillende dialecten worden vele andere klinkers ook anders uitgesproken. Zo wordt in Pools en Hongaars/Jeruzalems Jiddisch, de twee varianten die met name in de chassidische gemeenschap gebruikt worden, de 'u/oe' uitgesproken als 'ie' en een bepaalde 'a' als 'oe'.
Voorbeelden:
- 'Onze gebeden' is in Sefardisch Hebreeuws: Tefilateinoe. Litouws Ashkenazisch: Tefiloseinoe. Hongaars Ashkenazisch: Tefiloeseinie.
- 'Israel' is in Sefardisch Hebreeuws: Yisrael. Litouws Ashkenazisch: Yisroel. Hongaars Ashkenazisch: Yisrueil.
[bewerk] Leesvoorbeeld
Het volgende voorbeeld is ontleend aan het begin van Breishis (Genesis):
1. In onheb hot Got bashaffen dem himmel un die erd. 2. Un die erd iz geven vist un ledik, un fintsternish iz geven oifen gezicht fun tehom, un der geist fun Got hot geshwebt oifen gezicht fun di wassern. 3. Hot Got gezugt: zol weren licht. Un es iz geworen licht. 4. Un Got hot gezen dos licht az es iz gut; un Got hot fanandergeshedt zwischen dem licht un zwischen der fintsternish. 5. Un Got hot gerufen dos licht tog, un di fintsternish hot Er gerufen nacht. Un es iz gewe'en uvent, un es iz gewe'en frimorgen, ein tog.
(bron: http://yiddish.haifa.ac.il/)
Dezelfde tekst herleid tot "Duits": 1. In Anhüb hat Gott geschaffen dem Himmel und die Erde. 2. Und die Erde ist gewesen wüst und ledig, und Finsternis ist gewesen auf den Gesicht von tehom, und der Geist von Gott hat geschwebt auf den Gesicht von die Wassern. 3. Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht. 4. Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat voneinandergeschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis. 5. Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Frühmorgen, ein Tag.
[bewerk] Jiddische leenwoorden in het Nederlands
Het Amsterdamse dialect kent veel Jiddische leenwoorden, als mazzel, mesjogge, nebbisj, achenebbisj en koosjer. Daarvan afgeleid zijn termen terechtgekomen in het Bargoens: Koosjer was in oude Amsterdamse penosekringen een term voor een plaats waar weinig politie in de buurt was en men gemakkelijker z'n gang kon gaan. De invloed van het Joods-Nederlands etnolect is tot op de dag van vandaag in het Nederlands aantoonbaar:
- bajes = gevangenis (< ba-ies: huis)
- bolleboos = slimmerik (< ba'al ha'ba-ies: meester van het huis)
- gabber (< chever: vriend, kameraad)
- gajes = randgroep van de maatschappij (< goj: volk, niet-Jood)
- gappen = stelen (< ganaf: stelen)
- gein = pret, plezier (< chen: waardering, behagen)
- geteisem = gepeupel
- goochemerd = slimmerik (< chacham: wijs, wijze)
- jajem = wijn, sterke drank (< jajien: wijn)
- jatten = zn. handen, ww. stelen, "klauwen" (< jad, jadájiem: hand, handen)
- koosjer = in orde (< kosjer: rein)
- majem = water, gracht (< majiem: water)
- mazzel = geluk (< mazzel tov: goed gesternte)
- mesjogge = maf
- Mokum (Alef) = (< makom: plaats, "eerste plaats" ofwel Amsterdam)
- ponem = gezicht (< paniem: (aan)gezichten)
- schlemiel = arme man, kneusje
- sjoege = kennis, begrip, benul
- smoes = excuus
- stiekem = heimelijk
[bewerk] Literatuur
- Een aardige inleiding met veel leesvoorbeelden is van de hand van Salcia Landmann, Jiddisch, das Abenteuer einer Sprache, DTV, 1964 (heruitgegeven uitgebreid met een biografische schets van Singer nadat deze in 1978 de Nobelprijs voor literatuur had ontvangen).
- 'Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands', Uitg. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002, ISBN 90-12-09293-0
[bewerk] De Jiddische schrijfmachine
De schrijfmachine (Yiddish Typewriter, די ייִדישע שרײַבמאַשינקע) is een programma op het Internet dat verschillende coderingen van het Jiddisch naar elkaar overzet. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om Latijnse transcriptie en Hebreeuwse tekst in beide richtingen automatisch over te zetten.
Links naar de schrijfmachine:
- Yiddish Typewriter –די ייִדישע שרײַבמאַשינקע
- In de jiddisje Wikipedia: די ייִדישע שרײַבמאַשינקע
| {{{afb_links}}} | Charedisch (ultra-orthodox) jodendom (Portaal) | {{{afb_rechts}}} |  |
|---|---|---|---|
|
Hoofdrichtingen: Misnagdiem ("Litouws" jodendom) - Chassidisch jodendom - Yerushalmi - Sefardisch orthodox jodendom |
| Indo-Europese talen > Germaanse talen > | ||
| Noord-Germaanse talen: | West-Germaanse talen: | Oost-Germaanse talen: |
| Deens | Faeröers | IJslands | Noors | Zweeds | Afrikaans | Alemannisch | Duits | Engels | Fries | Jiddisch | Limburgs | Luxemburgs | Nederlands | Nedersaksisch | Scots | Bourgondisch† | Gotisch† | Vandaals† | Krimgotisch† |
 |
Zie de Jiddische editie van Wikipedia |
 |
Voor woordenboekinformatie, zie de pagina Jiddisch op WikiWoordenboek |
