Jidysz

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

ייִדיש
Obszar	Stany Zjednoczone, Litwa, Rosja, Francja, Izrael, Ukraina, Niemcy, Białoruś, Kanada, Brazylia, Argentyna, Australia i wiele innych
Liczba mówiących	3-4 miliony
Ranking	ok. 120~130
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Języki wysokoniemieckie **Jidysz
Pismo	hebrajski
Status oficjalny
Język urzędowy	Żydowski Obwód Autonomiczny Federacji Rosyjskiej. Na terenach zamieszkałych przez mniejszość żydowską: Szwecja, Mołdawia.
Regulowany przez	YIVO de facto
Kody języka
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
SIL	yds - jidysz (migowy) ydd - jidysz wschodni yih - jidysz zachodni
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata jidysz wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka jidysz

Elementarz, Warszawa 1958

Jidysz (ייִדיש) - (od określenia w tym języku jidisz dajcz = żydowski [język] niemiecki) - język Żydów aszkenazyjskich, powstały ok. X wieku w południowych Niemczech na bazie dialektu średnio-wysokoniemieckiego (Mittelhochdeutsch) z dodatkiem elementów hebrajskich i romańskich.

[edytuj] Pismo

Język ten tradycyjnie zapisywany jest alfabetem hebrajskim. Czasem jednak współcześnie spotyka się zapis przy użyciu alfabetu łacińskiego ^[1]. W tym przypadku stosuje się najczęściej metodę transkrypcji fonetycznej właściwej dla własnego języka; i tak np. osoba anglojęzyczna wyrażenie: "איך בין אַ ייִד" („Jestem Żydem”) zapisze jako: ikh bin a yid, polskojęzyczna zaś jako: ich bin a jid. Istnieje także zmodyfikowana transkrypcja opracowana w instytucie YIVO (p. dalej), wedle której to samo wyrażenie powinno być zapisane jako: ikh bin a jid; transkrypcja ta, zwana podług nomenklatury YIVO romanizacją, stosowana jest głównie przez środowiska akademickie i stanowi rodzaj międzynarodowego standardu. Przy transkrypcji bądź transliteracji jidysz, ze względu na to, iż alfabet hebrajski nie rozróżnia małych i wielkich liter, dopuszcza się zapis używający wyłącznie liter małych. Pełna tabela zawierająca romanizację YIVO, polską transkrypcję fonetyczną oraz dodatkowo zapis IPA znajduje się na Wikisłowniku.

[edytuj] Historia

Ludność żydowska, która przybyła z południa nad dolinę Renu nie mówiła już po hebrajsku. Jej poprzednim językiem potocznym był bliżej nieokreślony język romański, odmiana starofrancuskiego bądź włoskiego. W zetknięciu z miejscową ludnością germańską rozpoczął się proces powolnego przyswajania nowego języka. Jednakże już na tym etapie występowały różnice pomiędzy żydowskim niemieckim a niemieckim, bowiem poza tradycyjnymi zapożyczeniami hebrajskimi, które stanowią stały element wszystkich języków żydowskich, mówiono używając również zapożyczeń ze starszego języka romańskiego. Do dziś dnia przetrwały w jidysz pojedyncze słowa, będące śladem tamtego okresu. Są to m.in. imiona własne pochodzenia romańskiego: יענטע (Jente; od romańskiego gentile), ביילע (Bejle; od bella) czy też: בענטש (Bencz od benedicere - błogosławiony). Zatem język, którego używali Żydzi na poziomie podstawowych kontaktów społecznych był tożsamy z językiem używanym przez ludność miejscową (co umożliwiało np. handel), zaś w kwestiach związanych z obyczajowością, kulturą i religią (konfesyjnych) był przez nią niezrozumiały (co zapewniało mu swego rodzaju hermetyczność, podobnie jak obecne slangi, czy żargony społeczno-zawodowe).

Od XIII wieku rozpoczęły się stopniowe migracje Żydów na tereny słowiańskie. Głównie do Czech, Polski a z czasem i dalej na wschód, w wyniku których, jak i kontaktów handlowych, jidysz zaczął absorbować elementy słowiańskie, mające olbrzymi wpływ na jego ostateczny kształt. Najstarszymi słowiańskimi zapożyczeniami używanymi po dziś dzień są takie słowa jak: נעבעך (nebech; od nebocha - niedorajda, ślamazara, godny pożałowania) czy: זעידע (zejde - dziadek). Istnieje teoria według której miałyby być to zapożyczenia nie bezpośrednio od Słowian, a od ludności żydowskiej zamieszkującej ich obszar i posługującej się na co dzień językiem bądź językami judeo-słowiańskimi takimi jak Knaan. O języku tym, czy też językach (bo nie wiadomo nawet ile ich było), wiemy niewiele. Bezspornie jednak miały one wpływ na dalszy rozwój języka jidysz przez który, z czasem, zostały wyparte bądź zasymilowane.

[edytuj] Piśmiennictwo

Pierwszy datowany dokument piśmienniczy pochodzi z roku 1272. Jest to krótkie rymowane błogosławieństwo znajdujące się w machzorze (modlitewniku świątecznym) przeznaczonym dla kantora najprawdopodobniej napisanym w Norymberdze:

jidysz	גוּט טַק אִים בְּטַגְֿא שְ וַיר דִּיש מַחֲזֹור אִין בֵּיתֿ הַכְּנֶסֶתֿ טְרַגְֿא
transkrypcja	gut tak im betage se vaer dis makhazor in beis hakneses terage
tłumaczenie	niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi

[edytuj] Rozkwit

Rozkwit języka i literatury jidysz przypada na okres od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej. Jidysz jako jedyny język "bez kraju" miał swój oddział w PEN Clubie. Siedziba odziału mieściła się w Wilnie.

Przed 1939 rokiem w Polsce wydawano pisma (m.in. Hajnt, Der Moment, Fołks-Cajtung) i książki oraz produkowano filmy w jidysz (Jidl mitn fidl, Mamełe, Dybuk).

Do najbardziej znanych pisarzy języka jidysz należą: Szolem Alejchem, Icchok Lejb Perec, Szalom Asz, Isaac Bashevis Singer, Mordechaj Gebirtig, Abraham Sutzkever i Kalman Segal.

[edytuj] Czasy powojenne

Po wojnie ukazywał się organ CKŻP Dos Naje Leben. Bund wydawał Fołks Cajtung oraz dwujęzyczny Biuletyn, Poalej Syjon - Arbajter Cajtung, PPR - Fołks Sztyme. Ukazywało się też pismo naukowe Jidisze Szriftn, kwartalnik literacki Literarisze Bleter, historyczne Bleter far Geszichte.

[edytuj] Czasy aktualne

Liczbę mówiących w jidysz po II wojnie światowej obecnie szacuje się ją na 3-4 miliony, głównie w USA, Izraelu, Rosji, Ukrainie, Białorusi, Meksyku i Argentynie. Ważną rolę w badaniach nad jęz. jidysz, a także nad kulturą i historią Żydów odgrywa instytut YIVO (od Yidisher Visnshaftlekher Institut, Żydowski Instytut Naukowy), zał. w 1925 r. w Wilnie; od 1940 r. ma siedzibę w Nowym Jorku. Między innymi w wyniku jego pośrednich bądź bezpośrednich dokonań, można w ostatnim czasie zauważyć wzrost zainteresowań językiem jidysz na świecie i to nie tylko w społecznościach żydowskich. Trend ten zauważalny jest także w Polsce. Częściowo w jidysz drukowany jest dwutygodnik Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce "Dos Jidisze Wort - Słowo Żydowskie", a na scenie Państwowego Teatru Żydowskiego w Warszawie wystawiane są klasyczne sztuki literatury żydowskiej w tym języku. Wybitnym popularyzatorem literatury jidysz w Polsce był Michał Friedman (zm. 2006), autor licznych przekładów najważniejszych dzieł powstałych w tym języku. W roku 2006 nakładem wydawnictwa Słowo/Obraz Terytoria ukazała się dwujęzyczna i bogato ilustrowana Warszawska awangarda jidysz - antologia tekstów pod red. Karoliny Szymaniak (ISBN 8374537116) - która przedstawia jedno z najciekawszych zjawisk przedwojennej kultury jidysz w Polsce. W książce, oprócz manifestów, ekspresjonistycznych wierszy i poematów oraz krótkich urtworów prozatorskich, znalazły się teksty podejmujące problematykę kina abstrakcyjnego, nowoczesnego malarstwa i rzeźby konstruktywistycznej. Z koleji na przełomie 2006/2007 nakładem wydawnictwa Austeria ukazał się reprint największego przedwojennego Słownika polsko-jidysz pod red. Arona Marka (ISBN 978-83-89129-38-3). Zaś w dniach 16-18 października 2006 w Łodzi z inicjatywy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Kultury Żydów odbyła się pierwsza edycja Festiwalu Kultury Jidysz.

[edytuj] Dialekty

Wyróżnia się dwie główne, historyczne odmiany języka jidysz:

zachodnia - występowała przede wszystkim w Niemczech ale też np. Holandii. Praktycznie wymarła w XIX w.;
wschodnia - występowała w Europie Wschodniej.

Współczesny jidysz ukształtował się na bazie tej drugiej.
Istnieją trzy podstawowe dialekty wschodniego jidysz, z których największe znaczenie mają pierwsze dwa:

litewski - historycznie występował na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (z głównym centrum w Wilnie);
polski - historycznie występował na terenie Polski;
ukraiński - historycznie występował na terenach obecnej Ukrainy i Mołdawii.

Wszystkie trzy dialekty - w zależności od pochodzenia - są nadal kultywowane wśród dzisiejszych Żydów.

Istnieje też kilka odłamów i dialektów powstałych już po II wojnie światowej np. Jinglisz - rodzaj slangu łączącego tradycyjny jidysz z angielskim ^[2], a także kilka systemów ortograficznych i kodyfikacji z czego najważniejsza wydaje się być ortografia YIVOwska, bazująca na dialekcie litewskim i polskim, w której to konsekwentnie podawane są zapisywane na tej stronie przykłady. Z innych systemów ortograficznych należy zaznaczyć ten stworzony w byłym Związku Radzieckim, używany obecnie w Rosji (m.in. w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym) oraz innych byłych krajach ZSRR pozostających aktualnie w tej strefie wpływów. Charakteryzuje się on przede wszystkim fonetycznym aszkenazyjskim zapisem zapożyczeń hebrajskich (np. שאבעס zamiast tradycyjnego שבת - szabes) oraz brakiem litery pasech alef - אַ zamiast której konsekwentnie stosuje się zwykły alef א).

[edytuj] Przypisy

↑ Z uwagi na podobieństwo językowe, w celu ułatwienia czytelnikowi zrozumienia tekstu, stosowany jest on nader często w publikacjach niemieckich.
↑ Popularny wśród żydowskiej młodzieży w USA.

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Historia

Shmeruk Chone, Historia literatury Jidysz, Wrocław, Ossolineum 1992 (ISBN 83-04-03991-5)

[edytuj] Słowniki

Weinreich Uriel, Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary, New York, YIVO (1968) 1990 (ISBN 0-914512-45-5)
Шапиро Моисей Альтерович, Русско-еврейский (идиш) словарь, Москва, Русский язык 1989 (ISBN 5-200-00427-6)

[edytuj] Źródła uzupełniające

Mark Aron, Pełny słownik polsko-żydowski - Zestawiony według najnowszych źródeł, Warszawa, Achisefer 1929

reprint: Słownik polsko-jidysz, Kraków, Austeria 2007, Wydanie I (ISBN 978-83-89129-38-3)

[edytuj] Podręczniki

Weinreich Uriel, College Yiddish, New York, YIVO 1949
Sitarz Magdalena Joanna, Jidysz - podręcznik nauki języka dla początkujących, Kraków, UJ 1995 (ISBN 83-233-0865-9)