Koerganhypothese
Van Wikipedia
In 1956 kwam de Litouws-Amerikaanse Marija Gimbutas naar buiten met haar op archeologische en taalkundige argumenten berustende Koerganhypothese voor het gebied waar de proto-Indo-Europese talen sprekende culturen zijn ontstaan (aangeduid met "Urheimat". Naar de in dat gebied aangetroffen grafheuvels (Russisch: koerganen noemde ze deze culturen koerganculturen.
Deze hypothese heeft grote invloed uitgeoefend op het onderzoek naar de Indo-Europese talen en culturen maar is nogal omstreden. De aanhangers ervan zien in het laagland rond de Zwarte Zee en Zuidoost-Europa een koergancultuur of schachtgrafcultuur die bestond van het vijfde tot het derde millennium v. Chr. en een uiting was van een vroege proto-Indo-Europese etniciteit.
Inhoud |
[bewerk] Overzicht
De "Koerganhypothese" van de Proto-Indo-Europese (PIE) oorsprong veronderstelt een geleidelijke expansie van de koergancultuur totdat die de hele steppe ten noorden van de Zwarte Zee omvatte. Koergan IV wordt daarbij geïdentificeerd met de schachtgrafcultuur van ongeveer 3000 v. Chr. De daaropvolgende expansie buiten de steppe gaf omstreeks 2500 v. Chr. aanleiding tot hybride culturen, zoals de "Globular Amphora cultuur" in het westen, de immigratie van proto-Grieken in de Balkan en de nomadische Indo-Iraanse culturen in het oosten. Aangenomen wordt dat de domesticatie van het paard en later het gebruik van strijdwagens de mobiliteit van de koergancultuur heeft vergroot, wat de expansie over het hele gebied van de kuilgrafcultuur vergemakkelijkte. In de Koerganhypothese wordt de steppe benoorden de Zwarte Zee in zijn geheel beschouwd als het thuisland van de PIE en men neemt aan dat er in het hele gebied een aantal verschillende late dialecten van PIE gesproken werd. Het gebied dichtbij de Wolga dat op de bovenstaande kaart aangegeven is als "Urheimat" is de streek met de oudste sporen van paardrijden (de Samaracultuur, zie de Sredny Stog-cultuur) en komt waarschijnlijk overeen met een vroege PIE-kern of pre-PIE-kern van het vijfde millennium v. Chr.
[bewerk] Expansiestadia
Het oorspronkelijke idee van Gimbutas maakt onderscheid tussen vier opeenvolgende stadia van de koergancultuur en drie op elkaar volgende "expansiegolven".
- Het gebied van Koergan I, Dnjepr/Wolga, eerste helft van het vierde millennium v. Chr. Waarschijnlijk ontstaan uit culturen die bestonden in het Wolgabekken, waartoe de Samaracultuur en de Seroglazovocultuur gerekend moeten worden.
- Koergan II–III, tweede helft van het vierde millennium v. Chr. Hiertoe behoren de Sredny Stog-cultuur en de Maykopcultuur van de noordelijke Kaukasus. Steenkringen, vroege strijdwagens met twee wielen, antropomorfe stenen stèles van goden.
- Koergan IV of jamnacultuur, eerste helft van het derde millennium v. Chr., het hele steppegebied van de Oeral tot Roemenië.
- Golf 1, vóór Koergan I, expansie vanaf de benedenloop van de Wolga naar de Dnjepr, leidend tot de coëxistentie van Koergan I en de Cucutenicultuur. Repercussies van de migraties reiken tot de Balkan en de Donau tot de Vinčacultuur en Lengyelcultuur in Hongarije.
- Golf 2, midden vierde millennium v. Chr., beginnend in de Maykopcultuur met als resultaat dat omstreeks 3000 v. Chr. "gekoerganiseerde" hybride culturen in het noorden van Europa verschenen: de (Globular Amphora cultuur, de Badencultuur, en ten slotte de touwbekercultuur). Volgens de zienswijze van Gimbutas komt deze golf overeen met de eerste intrusie van Indo-Europese talen in het westen en noorden van Europa.
- Golf 3, 3000–2800 v. Chr., expansie van de kuilgrafcultuur buiten de steppes met het verschijnen van de karakteristieke kuilgraven tot in het huidige Roemenië, Bulgarije en het oosten van Hongarije.
[bewerk] Tijdlijn
- 4500–4000 v. Chr.: Vroege PIE. Sredny Stog-cultuur, Dnjepr-Donetscultuur en Samaracultuur, domesticatie van het paard (Golf 1).
- 4000–3500 v. Chr.: De jamnacultuur, de prototypische koerganbouwers, verschijnt in de steppe, en de Maykopcultuur in de noordelijke Kaukasus. Indo-Hettitische modellen gaan ervan uit dat de Proto-Anatolisch hiervoor al waren afgesplitst.
- 3500–3000 v. Chr.: Midden PIE. Hoogtepunt van de kuilgrafcultuur, de klassieke gereconstrueerde Proto-Indo-Europese maatschappij, met Oekraïense stenen stèles, vroege proto-strijdwagens met twee wielen, overwegend veeteelt bedrijvend maar met permanente nederzettingen en forten op heuvels, bij rivieren levend van landbouw en visserij. Door contact van de kuilgrafcultuur met het laat-neolithische Europa ontstaat de "gekoerganiseerde" Globular Amphora cultuur en de Badencultuur (Golf 2). De Maykopcultuur laat de oudste bewijzen zien van het begin van de bronstijd en bronzen wapens en artefacten worden in het gebied van de kuilgrafcultuur geïntroduceerd. Waarschijnlijk begin van de vorming van satemtalen.
- 3000–2500 v. Chr.: Late PIE. De kuilgrafcultuur strekt zich uit over de hele steppe ten noorden van de Zwarte Zee. (Golf 3). De touwbekercultuur strekt zich uit van de Rijn tot de Wolga, wat overeenkomt met de laalste fase van Indo-Europese eenheid, het enorm uitgestrekte "gekoerganiseerde" gebied dat daarna uiteenviel in verschillende talen en culturen, al bleven er losse contacten bestaan waardoor culturele uitwisseling mogelijk bleef, behalve bij de Anatolische en Tochaarse takken, die zich toen al van dat proces hadden losgemaakt. De breuk tussen de kentum- en satemtalen is waarschijnlijk voltooid, maar de fonetische trends naar satemisering blijven actief.
- 2500–2000 v. Chr.: Het uiteenvallen in de proto-talen van de geattesteerde dialecten is voltooid. Proto-Grieks wordt gesproken in de Balkan, Proto-Indo-Iraans ten noorden van de Kaspische Zee in de ontluikende Andronovocultuur. De bronstijd bereikt Midden-Europa met de klokbekercultuur, en waarschijnlijk werden daar allerlei Kentumdialecten gesproken. De Tarim-mummies komen waarschijnlijk overeen met proto-Tochaars.
- 2000–1500 v. Chr.: Uitvinding van de strijdwagen. Dit leidt tot het uiteengaan van de Iraanse talen en de Indo-Arische talen vanuit het Bactrië-Margiana Archeologische Complex en de verspreiding ervan over een groot deel van Centraal-Azië, het noorden van India, Iran en oostelijk Anatolië. Proto-Anatolisch valt uiteen in Hettitisch en Luwisch. De pre-Proto-Keltische Uneticecultuur heeft een actieve metaalindustrie (hemelschijf van Nebra).
- 1500–1000 v. Chr.: De noordse bronstijd ontwikkelt het pre-Proto-Germaans, en de (pre)-Proto-Keltische urnenveldencultuur en Hallstattcultuur verschijnen in Midden-Europa, waarmee daar de ijzertijd begint. Migratie van de Proto-Italianen in het Italiaanse schiereiland (Bagnolo stèle). Redactie van de Rigveda en opkomst van de Vedische beschaving in de Punjab. De Myceense beschaving wordt opgevolgd door de Griekse duistere tijd.
- 1000–500 v. Chr.: De Keltische talen verspreiden zich over Midden- en West-Europa. Proto-Germaans. Homerus en het begin van de klassieke oudheid. De Vedische beschaving wordt opgevolgd door de Mahajanapadas. Zarathoestra stelt de Gatha's op, opkomst van het rijk van de Achaemeniden, dat de plaats inneemt van de Elamieten en Babylonië. Armeniërs volgen de Urartucultuur op. Uiteenvallen van het Proto-Italisch in Osco-Umbrisch en Latijns-Faliskische talen. Het ontstaan van de Griekse en Oud-Italische alfabetten. In Zuid-Europa worden diverse Paleo-Balkantalen gesproken. De Anatolische talen zijn uitgestorven.
[bewerk] Tweede "Urheimat?
De tussen de klokbekercultuur en de touwbekercultuur in gelegen "Globular Amphora culture" wordt ook wel eens voorgesteld als een tweede "Urheimat", van waaruit zich de westelijke talen van de Indo-Europese taalgroep, zoals de Italische, Keltische en Germaanse talen over Europa zouden hebben verspreid.
[bewerk] Interpretatieverschillen
Gimbutas zag de expansie van de koergancultuur als een reeks van in wezen vijandige, militaire invasies waarbij een krijgerscultuur zijn wil oplegde aan vreedzame matriarchale culturen van het "Oude Europa", een proces dat zichtbaar werd door het verschijnen van fortificaties en de graven voor legeraanvoerders.
Later in haar leven formuleerde ze het beeld van een Mediterrane cultuur van aanbidders van de Moedergodin die verdrongen werd door een patriarchale cultuur telkens nadrukkelijker, totdat het in wezen een feministische archeologie werd. Veel onderzoekers vinden dat ze daarin veel te ver gaat: ze stellen enerzijds dat ze een te rooskleurig beeld schetste van het Oude Europa en anderzijds dat de expansie geleidelijker en vreedzamer verliep, waarbij het ging om initiatieven van zelfstandig opererende groepen en niet om een centraal geleid proces. Het debat over de vraag of het koerganvolk de inheemse bevolking van Europa verdreef of althans gedeeltelijk incorporeerde is nog open. Mallory, die de Koerganhypothese verdedigt, stelt dat bijna alle argumenten voor invasie en culturele expansie makkelijker verklaard kunnen worden zonder een beroep te doen op de koerganexpansie.
De Duitse archeoloog Alexander Häusler bekritiseerde het idee van "een" koerganvolk dat verschillende culturen kende.
Waar Gimbutas oorspronkelijk de door koergans gekenmerkte jamnacultuur (3600-2300 v. Chr) aanwees als de oorsprong van alle Indo-Europese migraties en Indo-Europeanisering van omringende culturen, bestaat er tegenwoordig een tendens om de gezamenlijke oorsprong verder terug in de tijd te plaatsen. In een gereviseerde versie van de Koerganhypothese wordt de koerganloze Sredny Stog-cultuur (4500-3500 v. Chr.) aangewezen als de gemeenschappelijke oorsprong, terwijl de daaruit voortkomende jamnacultuur eerder verantwoordelijk wordt gesteld voor het latere satemiseringsproces[1].
[bewerk] Voetnoten
[bewerk] Referenties
- Dexter, A.R. en Jones-Bley, K. (eds). 1997. The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe: Selected Articles From 1952 to 1993. Institute for the Study of Man. Washingdon, DC. ISBN 0941694569.
- Gray, R.D. en Atkinson, Q.D. 2003. 'Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin', Nature. 426:435-439.
- Mallory, J.P. en Adams, D.Q. 1997 (eds). 1997. Encyclopedia of Indo-European Culture. Fitzroy Dearborn division of Taylor & Francis, London. ISBN 1884964982.
- Mallory, J.P. 1989. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. Thames & Hudson, London. ISBN 0500276161.
- D. G. Zanotti, The Evidence for Kurgan Wave One As Reflected By the Distribution of 'Old Europe' Gold Pendants, JIES 10 (1982), 223-234.
