Strijdwagen
Van Wikipedia
Een strijdwagen is een tweewielig, door paarden getrokken voertuig. Het Latijn heeft er twee woorden voor: een biga is een door twee paarden getrokken strijdwagen en een quadriga is een door vier paarden getrokken strijdwagen. De strijdwagen werd gedurende de Brons- en IJzertijd gebruikt in de oorlogvoering, en later nog voor reizen, processies en in spellen nadat zijn militaire rol was uitgespeeld. Vroege strijdwagentypes hebben misschien ook vier wielen gehad, maar die worden gewoonlijk niet als strijdwagens aangeduid. De cruciale uitvinding die de bouw van lichte, door paarden getrokken strijdwagens voor gebruik in de strijd mogelijk maakte was het spaakwiel. In deze periode konden de meeste paarden het gewicht van een krijger niet dragen; het oorspronkelijk wilde paard was niet groter dan een grote pony. Wagens waren in de strijd alleen prakisch inzetbaar op tamelijk vlak, open terrein. Toen de paarden geleidelijk groter en sterker werden door selectief fokken, werd de strijdwagen verdrongen door de cavalerie. De vroegste strijdwagens met spaakwielen zijn te dateren vanaf ca. 2000 v. Chr. en hun gebruik bereikte een hoogtepunt rond 1299 v. Chr. (zie de slag bij Kadesh). Wagenrennen bleven tot de 6de eeuw populair in Constantinopel.
In de moderne oorlogvoering wordt de tactische rol van de strijdwagen overgenomen door de tank of het pantserinfanterievoertuig. In de Eerste Wereldoorlog, net voor de introductie van de eerste tanks, waren motorfietsen met een machinegeweer dat op een zijspan bevestigd werd en pantserwagens de gemotoriseerde versies van de strijdwagen. De Russische Tatsjanka kan gezien worden als een korte herintroductie van de door paarden getrokken strijdwagens, gewapend met machinegeweer, maar deze waren eerder een lichte versie van de bereden artillerie die de Europese slagvelden meer dan honderd jaren heeft gekenmerkt.
Inhoud |
[bewerk] Vroegste vormen
De vroegste afbeelding van deze voertuigen in de context van oorlogvoering is op de standaard van Ur in zuidelijk Mesopotamië, ca. 2600 v. Chr. De afgebeelde voertuigen zijn meer - nog steeds dubbelassige - karren dan strijdwagens, getrokken door ossen, getemde ezels of onagers. Hoewel er soms een speerwerper en een wagenmenner op stond, waren dergelijke zware met huiden bedekte proto-strijdwagens waarschijnlijk deel van de achterhoede (b.v., tijdens koninklijke begrafenisstoeten) in plaats van wagens voor de strijd zelf. De Sumeriërs had ook een lichter, tweewielig type strijdwagen, getrokken door vier onagers, maar die had nog altijd met massieve houten wielen. Het spaakwiel zou niet eerder dan rond het midden van het tweede millenium v. Chr. in Mesopotamië verschijnen.
[bewerk] Indo-Iraniërs
De vroegste volledig ontwikkelde gekende strijdwagens zijn die uit de strijdwagengraven van de Andronovosites van de Sintasjta-Petrovkacultuur in het huidige Rusland en Kazachstan vanaf ca. 2000 v. Chr. Deze cultuur is op zijn minst deels afgeleid van de vroegere jamnacultuur. Het bouwde zwaar versterkte nederzettingen, hield zich bezig met een bronsmetallurgie op een tot dan toe ongeziene schaal en hadden complexe begrafenisrites die doen denken aan de Arische rituelen bekend van de Rigveda. De strijdwagengraven van Sintasjta-Petrovka bevatten strijdwagens met spaakwielen. De Andronovocultuur zou zich over de volgende eeuwen verspreiden over de steppen van de Oeral tot de Tien Shan, waarschijnlijk overeenkomstig de vroege Indo-Iraanse culturen die zich uiteindelijk zou verspreiden naar Iran en India in de loop van het 2e millennium v. Chr..
Strijdwagens spelen een prominente rol in de Indo-Iraanse mythologie. Strijdwagens zijn eveneens een belangrijk onderdeel van zowel Hindoe- als Perzische mythologie, met de meeste goden van hun pantheon afgebeeld als rijden in een strijdwagen. Het Sanskrietwoord voor een strijdwagen is ratha, gemeenschappelijk Proto-Indo-Europeaans woord voor "wiel" dat ook in het Latijnse rota en het Germaanse rad doorklinkt.
Er zijn een weinig afbeeldingen van strijdwagen onder de petrogliefen in de zandsteen van de Vindhyabergketen. Twee afbeeldingen van strijdwagens zijn gevonden in Morhana Pahar, in het Mirzapurdistrict. Het ene toont een groep van twee paarden, met het hoofd van één menner zichtbaar. De andere wordt getrokken door vier paarden, heeft zesspakige wielen, en toont een rechtopstaande menner in een grote strijdwagenbak. Deze strijdwagen wordt onder vuur genomen, met een figuur die een schild hanteert en een staf in haar pad, en een andere figuur bewapend met pijl en boog die zijn rechterflank bedreigd. De suggestie is gemaakt (M. Sparreboom, 1985, p. 87.) dat de afbeeldingen een uitval verslagen, zeer waarschijnlijk daterend uit de vroege eeuwen v. Chr., vanuit een centrum in het gebied van de Ganges–Jamuna vlakte in het territorium van nog in een neolithisch stadium vertoevende jagende stammen. De afbeeldingen zouden dan een representatie zijn van buitenlandse technologie, vergelijkbaar met het Arnhemland waar Aboriginal rotsschilderingen westerlingne afbeelden. De zeer realistische strijdwagen gegrift in de Sanchistoepas worden gedateerd ergens in de 1ste eeuw.
[bewerk] China
De vroegste strijdwagenbegrafenissite in China, ontdekt in 1933 te Hougang, Anyang van centraal-China's Henan provincie, dateert van de regering van koning Wu Ding van de Yin-dynastie (ca. 1200 v. Chr.). Maar strijdwagens waren waarschijnlijk al eerder gekend, waarschijnlijk zo vroeg als de Xia-dynastie (17e eeuw v. Chr.) (China Daily, 14 maart 2002.). Tijdens de Shang-dynastie, werden leden van de koninlijke familie begraven met een volledig huishouden en slaven, inclusief een strijdwagen, paarden, en een wagenmenner. Een Shangstrijdwagen werd vaak getrokken door twee paarden, maar vier worden soms gevonden in graven. Een eenheid bestond uit een boogsschutter, een menner, en soms een derde gewapend met een speer of een dolk-bijl. Van de 8ste tot de 5de eeuw, bereikte het gebruik van strijdwagens in China zijn piek, ze verschenen in grote getale, maar infanterie versloeg hen vaak in de strijd.
De strijdwagen werd overbodig in de Strijdende Staten-periode. De voornaamste reden hiervoor was de uitvinding van de kruisboog en het overnemen van nomadische cavalerie (bereden boogschutters), die effectiever was.
[bewerk] Oude Nabije Oosten
[bewerk] Hettieten
De oudste getuigenis van stijdwagens in oorlogvoering in het Oude Nabije Oosten is de Oud-Hettitisch Anittatekst (18e eeuw v. Chr.), die 40 groepen met paarden (40 ṢÍ-IM-DÌ ANŠE.KUR.RAḪI.A) bij de belegering van Salatiwara vermeldt. Daar enkel groepen zijn vermeld in plaats van expliciet strijdwagens, wordt de aanwezigheid van eigenlijke strijdwagens in de 18de eeuw als enigszins onzeker beschouwd. De eerste zekere bevestiging van strijdwagens in de Hettitische Rijk dateert van de late 17de eeuw (Hattusili I). Een Hettitisch paardentrainingstekst bleef bewaard en is toegeschreven aan een zeker Kikkuli de Mitanni (15e eeuw v. Chr.).
De Hettieten waren vermaarde wagenmenners. Zij ontwikkelden een nieuw strijdwagentype, dat lichtere wielen had, met vier spaken in plaats van acht en die drie, in plaats van twee strijders kon vervoeren. De Hettitische welvaart hing grotendeels af van hun controle over handelsroutes en natuurlijke hulpbronnen, meer bepaald, metalen. Toen de Hettieten de heerschappij over Mesopotamië verkregen, flakkerden spanningen tussen de naburige Assyriërs, Hurriërs en Egyptenaren op. Onder Suppiluliuma I, veroverden de Hettieten Kadesh en uiteindelijk geheel Syrië. De slag bij Kadesh in 1299 v. Chr. is waarschijnlijk de grootste strijdwagenslag ooit geweest, waarin ongeveer vijfduizend wagens betrokken waren.
[bewerk] Egypte
De strijdwagen, tesamen met het paard zelf, werden in het Oude Egypte geïntroduceerd gedurende de regeing van de Hyksosdynastie in de 16e eeuw v. Chr. In wat ons rest van de Oud-Egyptische en Assyrische kunst zijn er talrijke afbeeldingen van strijdwagens, waarop men kan zien met welke rijkdom ze soms bekleed waren. De strijdwagens van de Egyptenaren en de Assyriërs, voor dewelke de boog het voornaamste aanvalswapen was, waren rijkelijk voorzien van pijlkokers vol met pijlen. De Egyptenaren vonden rond 1500 v. Chr het jukzadel voor strijdwagens uit. De best bewaarde exemplaren van Egyptische strijdwagens zijn de zes strijdwagens uit de tombe van Toetanchamon.
[bewerk] Myceners
De Myceners maakte duidelijk gebruik van stijdwagen in hun gevechten. Administratieve lijsten in Lineair B, vooral in Knossos (op Kreta), vermelden strijdwagens (wokha) en hun reserve-onderdelen en equipage. Ze maakten ook een onderscheid tussen ineengezette en niet ineengezette strijdwagens. Het Lineair B-ideogram voor een strijdwagen (B240, Ì) is een abstracte tekening, die twee vierspakige wielen toont. De strijdwagens geraakten in ongebruik met het eind van de Myceense beschaving, en zelfs in de Ilias, gebruiken de helden de strijdwagens slechts als transportmiddel, en stappen af alvorens de vijand tegemoet te treden in de strijd. Strijdwagens werden enkel behouden in rennen tijdens publieke feesten, of voor processies, zonder blijkbaar enige verandering te ondergaan, met een vorm die overeenkwam met de beschrijving van Homeros, hoewel het licht van bouw was, daar het enkel de wagenmenner moest dragen. De Ilias beschrijft ook een strijdwagenren, bij de begrafenis van Patroclos (Ilias XXIII 262–613.).
[bewerk] Strijdwagens in de bijbel
Strijdwagens worden vaak vermeld in het Oude Testament, in het bijzonder door de profeten, als oorlogsinstruments of als symbolen van macht en glorie. Het eerst vermeld in het verhaal van Jozef (Genesis 50:9), "ijzeren strijdwagens" worden tevens vermekdt in Jozua (17:16,18) en Richteren (1:19,4:3,13) als wapen van de Kanaänieten. I Samuel 13:5 vermeldt (met overdreven aantalen) strijdwagens van de Filistijnen, die soms geïdentificeerd worden met de Zeevolkeren of Myceners. Enkele voorbeelden uit de Nieuwe Bijbelvertaling (2004):
Vriendin van mij,
met een merrie voor farao’s wagen
vergelijk ik jou!Ze vulden hun land met zilver en goud,
- (Hooglied 1:9.)
hoe meer schatten, hoe beter.
Ze vulden hun stallen met paarden,
hoe meer wagens, hoe beter.Daar doemt de vijand op,
- (Jesaja 2:7.)
als een jagende wolk,
zijn wagens razen als een wervelwind,
zijn paarden gaan sneller dan adelaars.
"Wee ons! Het is met ons gedaan."
- (Jeremia 4:13.)
[bewerk] Mesopotamië tijdens de ijzertijd
Waarschijnlijk doordat de Hettieten en Mitanni hem gebruikten, had de strijdwagen zich rond het 1ste millennium v. Chr. over geheel Mesopotamië en Elam verspreid. Bij de Assyrische en Babylonische oorlogsvoering werd er nog steeds zeer veel gebruik van gemaakt, hoewel de bruikbaarheid ervan tijdens de late Bronstijd voorbij was. De strijdwagen werd meer een symbool van militaire macht en het voertuig waarop koningen en veldheren het slagveld inspecteerden.
Het Perzische Rijk volgde rond het midden van het 1e millennium Elam op. Zij waren misschien wel de eerste om vier (in plaats van twee) paarden voor hun strijdwagens te spannen. Ze ontwikkelden bovendien een type strijdwagen met scherpe, sikklevormige uiteindes aan de wielassen (Perzische strijdwagens). Cyrus de Jongere gebruikte deze strijdwagens in grote getale. Herodotus vermeldt dat de Indussatrapie cavalerie en strijdwagens leverde voor Xerxes' leger. Desalnietemin, rond deze tijd was cavalerie veel effectiever en wendbaarder dan de strijdwagen, en de nederlaag van Darius III in de slag bij Gaugamela (331 v. Chr.), waar het leger van Alexander eenvoudigweg hun linie opende om de strijdwagens door te laten en vervolgens hen van achter aan te vallen, betekende het einde van de periode van de strijdwagen.
[bewerk] Noord-Europa
De Trundholm zonnestrijdwagen is gedateerd rond 1400 v. Chr. Het paard dat de zonneschijf trekt rolt op vier wielen en de zon zelf op twee. Alle wielen hebben vier spaken. De "strijdwagen" bestaat enkel uit de zonneschijf, de draagas en de wielen, en het is onduidelijk of de zon wordt voorgesteld als zelf een strijdwagen of als een strijdwagenmenner. De aanwezigheid van een door paarden getrokken voertuig op tweespakige wielen in Noord-Europa in zo'n vroege periode is in elk geval verbluffend.
Naast de Trundholm zonnestrijdwagen, zijn er een aantal petrogliefen uit de Noorse Bronstijd die strijdwagens weergeven, zoals een van de steenplaaten in het graf van Kivik (ca. 1000 v. Chr.), dat een strijdwagen voorstelt met twee viespalige wielen getrokken door twee paarden.
[bewerk] Zuid-Europa
Herodotos vertelt ons over het wijdverspreide gebruik van strijdwagens op de Pontisch-Kaspische steppe bij de Sigynnae.
De enige intact teruggevonden Etruskische strijdwagen dateert van ca. 530 v. Chr. Het is met bronskleurige platen verfraaid die herinneren aan de Gundestrupketel. Zijn wielen hebben negen spaken. Het maakte deel uit van een strijdwagenbegrafenis.
De Kelten waren beroemde strijdwagenmakers, en het Nederlandse woord kar lijkt, via het Latijnse carrum, van het Gallische karros te zijn afgeleid. Rond de twintig strijdwagenbegraafplaatsen uit de Ijzertijd zijn opgegraven geworden in Groot-Brittannië, ruwweg daterend tussen 500 v. Chr. en 100 v. Chr., waarvan praktish allemaal in East Yorkshire, met een uitzondering in 2001 te Newbridge, 10 km ten westen van Edinburgh. Strijdwagens speelden een belangrijke rol in de Ierse mythologie rond de held Cu Chulainn.
De Keltische strijdwagen werd mogelijk carpentom genoemd en werd getrokken door een tweespan paarden. Het mat ongeveer twee meter in breedte en vier in lengte. De ijzeren banden voor strijdwagenwielen was waarschijnlijk een Keltische vinding. Buiten de ijzeren wielbanden en ijzeren armatuur van de naaf, werd de wagen opgetrokken uit hout en vlechtwerk. In sommige gevallen versterkten ijzeren ringen de verbindingspunten. Een andere Keltische uitvinding was de loshangende as, opgehangen aan de wagenbak met een koord. Dit resulteerde in een veel comfortabelere rit op hobbelig terrein.
Volgens Tacitus (Annales XIV 35.) sprak Boudicca, een Keltisch stamhoofd die de Iceni en een aantal ander Keltische stammen aanvoerde in een grote opstand tegen de bezettende Romeinse legermacht, haar troepen toe vanop een strijdwagen om door de linies te rijden voor de slag bij Watling Street in 61 n. Chr.:
Boudicca curru filias prae se vehens, ut quamque nationem accesserat, solitum quidem Britannis feminarum ductu bellare testabatur, ...
"Boudicca [die haar] dochters voor zich uitstuurde in de strijdwagen, elke keer als ze een stam had benaderd, bewees zeker de gewoonte van de Britten om onder gezag van een vrouw oorlog te voeren, ..."
Vertaling: Evil berry, 2006.
De Keltische strijdwagen (edessa/edessum) droeg een menner en een strijder. Het werd waarschijnlijk in grote getale aangewend, om de vijand tot actie te doen overgaan maar de soldaat steeg meestal af om zijn strijd uit te vechten, om terug te worden opgepikt wanneer de onmiddellijke taak was gedaan. Dit gebruik ging in de richting van een combinatie van de mobiliteit van cavalerie met de stabiliteit van de in infanterie. In gladiatoren gevechten werd een dergelijke strijdwagen aangewend door de essedarii.
[bewerk] Klassieke oudheid
[bewerk] Hellas
|
|
De Grieken hadden in de klassieke periode een (nog steeds inefficiënte) cavalerie en het het rotsachtige terrein van het Griekse vasteland leende zich niet voor voertuigen met wielen. Desalnietemin behield de strijdwagen zijn hoge status, waaraan de herinnering levendig werd gehouden in de epische poezië en ze werden aangewend voor wagenrennen bij de Olympische en pan-Athenaïsche Spelen.
Griekse strijdwagens waren ontworpen om te worden getrokken door twee paarden die met hun juk door middel van een pen aan een centrale disselboom werden bevestigd. Indien er nog twee paarden aan werden toegevoegd, werden ze net zoals het eerste paar paarden verbonden aan het juk, maar trokken de wagen aan lange strengen. Dit vergemakelijkte het nemen van bochten bij races, zoals men kan zien op twee pan-Athenaïsche prijsvazen in het British Museum. De biga zelf bestond uit een zitting die rustte op de draagas, met een reling aan beide zijde om de menner te beschermen tegen de wielen. Omdat dit de enige verbintenissen waren van de wagen met de paarden, bemoeilijkte dit het keren van de wagen.
[bewerk] Imperium Romanum
De Romeinen ontleenden de wagenrennen waarschijnlijk aan de Etrusken, die op hun beurt het dan weer zouden hebben ontleend aan de Kelten of de Grieken, maar de Romeinen werden ook rechtstreeks beïnvloed door de Grieken, in het bijzonder nadat men Hellas had veroverd in 146 v. Chr. In het Imperium Romanum werden strijdwagens niet gebruikt in de krijgsvoering, maar voor wagenrennen of processies, waarbij ze konden getrokken worden door niet meer dan tien paarden of zelfs door honden, tijgers of struisvogels. De voornaamste plaats waar men wagenrennen hield was het Circus Maximus, gelegen in de vallei tussen de Palatijn en de Aventijn te Rome. De renbaan bood plaats aan 12 strijdwagens, en de beide zijden van de renbaan waren van elkaar gescheiden door een spina in het midden. Wagenrennen bleven populair in het Byzantijnse Rijk in de Hippodroom van Constantinopel, zelfs nadat men de Olympische Spelen had afgeschaft, totdat ze door de Nika oproer in de 6e eeuw even een terugval zouden kennen.
[bewerk] Russische Tatsjanka
Men kan zeggen dat de strijdwagen een korte heropleving kende tijdens de Russische burgeroorlog van 1918–1920, toen de "tatsjanka", een kar of wagen met een machinegeweer erop gemonteerd, een beperkt aantal tactische successen behaald voor het Rode Leger. Daar het machinegeweer van de paarden moest zijn weggericht, werd het gebruikt om te schieten in een richting tegenover of ter zijde van de rijrichting. Een man dreef de paarden voort, terwijl een andere, of een team van twee man, het machinegeweer bediende.
Dit is misschien gedaan in het belang van een film om het moreel op te krikken, immers het praktisch nut ervan om te schieten terwijl men in beweging was, is verwaarloosbaar tot het moment waarop zijn gewone, niet-artilleriewielen instortten of een paard werd doodgeschoten, daar het teveel zou schommelen om van enig nut te zijn. Wanneer men de foto van dichterbij bestudeert, ziet men dat het wapen in de tatsjanka op eenzelfde wijze als een artillerieaffuit met paardentractie was ontworpen. Met andere woorden, het was ontworpen om de cavalerie te begeleiden of vooraf te gaan, om in stand de bemanningen van het vijandelijke infanteriegeschut in dekking te dwingen terwijl de cavalerie naderde. Het is bemerkenswaardig dat op de foto het affuit met artilleriewielen is uitgerust maar het munitievoertuig niet. In 1898 maakten Vickers & sons and Maxim een vierspan munitiewagen die een 37 mm marinekanon op een affuit trok. Tegelijkertijd fabriceerden ze een tweespanaffuit voor directe vuursteun met een beperkte munitievoorraad en een gelijksoortig voertuig met een enkel paard. In beide laatste gevallen betrof het wapen een Vickers-Maxim .303 inch machinegeweer.
[bewerk] Zie ook
- Wagenrennen
- Strijdwagenbegrafenis
- Cavalerietactiek
[bewerk] Referenties
- (en) D.W. Anthony - N.B. Vinogradov, Birth of the Chariot, in Archaeology 48 (1995), pp. 36-41.
- (en) D.W. Anthony, Horse, wagon & chariot: Indo-European languages and archaeology, in Antiquity 69 (1995).
- (en) N. Di Cosmo, The Northern Frontier in Pre-Imperial China, in Cambridge History of Ancient China, pp. 885-966.
- (en) M.A. Littauer - J.H. Crouwel, The Origin of the True Chariot, in Antiquity 70 (1996), pp. 934-939.
- (en) M. Sparreboom, Chariots in the Veda, Leiden, 1985.
[bewerk] Verder lezen
- (en) J.E. Chamberlin, Horse: How the horse has shaped civilizations, New York, 2006. ISBN 0974240591
- (en) A. Cotterell, Chariot: From chariot to tank, the astounding rise and fall of the world's first war machine, Woodstock - New York, 2005. ISBN 1585676675
- (en) J.H. Crouwel, Chariots and other means of land transport in Bronze Age Greece, Amsterdam, 1981. ISBN 9071211037
- (en) J.H. Crouwel, Chariots and other wheeled vehicles in Iron Age Greece, Amsterdam, 1993. ISBN 9071211215
- (en) R. Drews, The coming of the Greeks: Indo-European conquests in the Aegean and the Near East, Princeton, 1988. ISBN 069103592X (= 1989) ISBN 0691029512
- (en) R. Drews, The end of the Bronze Age: Changes in warfare and the catastrophe ca. 1200 B.C., Princeton, 1993. ISBN 0691048118 (= 1995) ISBN 0691025916
- (en) R. Drews, Early riders: The beginnings of mounted warfare in Asia and Europe, New York, 2004. ISBN 0415326249
- (en) M.A. Littauer - J.H. Crouwel, Chariots and related equipment from the tomb of Tutankhamun (Tutankhamun's Tomb Series, 8), Oxford 1985. ISBN 0900416394
- (en) M.A. Littauer - J.H. Crouwel - P. Raulwing (edd.), Selected writings on chariots and other early vehicles, riding and harness, Leiden, 2002. ISBN 9004117997
- (nl) F. Meijer, Wagenrennen. Spektakelshows in Rome en Constantinopel, Amsterdam, 2004. ISBN 9025334148
- (en) S. Piggot, The earliest wheeled transport from the Atlantic Coast to the Caspian Sea, Ithaca (NY), 1983. ISBN 0801416043
- (en) S. Piggot, Wagon, chariot and carriage: Symbol and status in the history of transport, Londen, 1992 ISBN 0500251142
- (en) M. Pogrebova The emergence of chariots and riding in the South Caucasus, in Oxford Journal of Archaeology 22 (2003), pp. 397–409.
- (en) B.I. Sandor, The rise and decline of the Tutankhamun-class chariot, in Oxford Journal of Archaeology 23 (2004), pp. 153–175.
- (en) B.I. Sandor, Tutankhamun's chariots: Secret treasures of engineering mechanics, in Fatigue & Fracture of Engineering Materials & Structures 27 (2004), pp. 637–646.
- (en) M. Sparreboom, Chariots in the Veda, Leiden, 1985. ISBN 9004075909
[bewerk] Externe links
- Uittreksels uit: D.W. Anthony, Horse, wagon & chariot: Indo-European languages and archaeology, in Antiquity (1995).
- A. Barbieri-Low, Wheeled Vehicles in the Chinese Bronze Age (c. 2000-741 b.c.), Philadelphia, 2000. (samenvatting)
- A. Dollinger, Ancient Egyptian chariots: history, design, use, nefertiti.iwebland.com, 2000-2004.
- J. Grout, art. British War Chariot, in Encyclopaedia Romana (2005).
- R. Karl, Ancient Celtic Warfare, in Celtic Well E-Journal (1999).
- Verschillende types van karren en strijdwagens in prehistorische grotschilderingen gevonden in Centraal India, in Kamat Research Database (1996-2006).
