Geit
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
| Geit |
||
|
|
||
| Systematikk | ||
| Rike: | Animalia | |
| Rekke: | Chordata | |
| Klasse: | Mammalia | |
| Orden: | Artiodactyla | |
| Familie: | Bovidae | |
| Underfamilie: | Caprinae | |
| Slekt: | Capra | |
| Art: | C. aegagrus | |
| Vitskapleg namn | ||
| Capra aegagrus hircus | ||
| Linné | ||
Den tamme geita (Capra aegagrus hircus) er ein temma underart av den ville geita som er å finna i Sørvest-Asia og Aust-Europa, eit klauvdyr som er nært slekta på sauen.
Geita var det fyrste husdyret menneska temma og har vorte i bruk i fleire tusen år for å få mjølk, kjøt, hår og skinn over heile verda. I det siste århundret har geita vorte populær som kjæledyr.
Geiter av hannkjønn blir ofte kalla bukkar og ungdyr for killingar.
Innhaldsliste |
[endre] Ordhistorie
Det moderne norske ordet geit kjem frå det norrøne ordet geit, som har opphav i det urgermanske *gaitaz. Frå dette urgermanske ordet har orda gaits (gotisk), gait (skotsk), geit (norsk, nederlandsk), Geiß (tysk) og goat (engelsk) oppstått. Opphavsordet, frå urindoeuropeisk språk, *ghaidos tyder ung geit (ref. til latin hædus som tyder kje).
Bukk kjem frå det norrøne bukkr eller bokkr.
Det norrøne ordet kið har i morderne norsk blit til kje, og kiðlingr som er ei norrøn avleiing av kið, har me i dag som killing.
[endre] Historie
Geita vart først temd for omlag 10.000 år sidan i dei iranske fjella Zargos[1]. Gamle stammekulturar haldt dyr for enkelt å få jamn tilgang til mjølk, hår, mat og skin. Dei temma geitene blei haldne i flokk, og beita mens dei var påpassa av gjætare som vanlegvis var ungdom eller barn. Slik gjæting blir praktisert den dag i dag.
I historia har geitehud vorte brukt som vesker som ei slags flaske til å vatn eller vin i under både reising og transport og salg av vin. Huda vart óg brukt som pergament, som var det vanlegaste materialet å skriva på i Europa før boktrykkarkunsten.
[endre] Formering
I nokre klimasoner kan geiter formera seg heile året, men i nordlege områder byrjar paringssesongen når dagane blir kortare, og varar til tidleg om våren. Ho-geitene er mottagelege kvar 21. dag i 2-48 timar. Ei mottageleg ho-geit veiftar ofte med halen og held seg i nærleiken av bukken dersom det er mogleg, brekar meir, og kan også mista matlyst eller avta i mjølkeproduksjon.
Bukkar i nordlege områder blir brunstige om hausten samstundes som ho-geitene vert mottakelege. Karakteristisk for brunsttida er lågare matlyst og stor interesse i ho-geiter.
I tillegg til vanleg paring har bønder som driv med avl teke i bruk kunstig befruktning fordi det gir enklare tilgang til ynskja dyr.
Geitene er drektige i omlag 150 dagar og dei får som oftast tvillingar, men trillingar er òg vanleg. Mindre vanleg er firlingar, femlingar og sjølv sekslingar. Fødselen skjer vanlegvis utan komplikasjonar eller hjelp frå mennesker. Mora et gjerne morkaka som er full av næringsstoffar som til dømes oxytocin.
Mjølkeproduksjonen startar så snart geita har fødd killingane sine. Produksjonen varierar med rase, alder og dyrets matvaner hos; mjølkegeiter produserar generelt sett omlag 660 til 1.800 liter mjølk på 305 dagar. I snitt produserar ei god mjølkegeit 2,7 liter mjølk om dagen. I enkelte tilfelle kan ei geit produsera så mykkje som 7,3 liter mjølk. Rasar som ikkje er regna til mjølking produserar ikkje meir enn kva killingane deira har bruk for så lenge dei diar.
[endre] Ernæring
Geiter har eit rykte på seg for å gå laus på kva det skal vera, og er kjende for å ha sansen for tobakk. Monge bønder brukar billege hybridgeiter (ikkje rasegeiter) for å halda vegetasjonen i sjakk. Fordi dei føretrekkjer ugras framfor kløver og gras vert dei bruka til å halde beiteområder for andre dyr buskfrie. Geiter har ein ganske robust fordøying som bryt ned nesten alle organiske materialer til næringsstoffar dei kan utnytta.
Det er lite frå den botaniske verden ei geit ikkje ville åte, og enkelte av plantane dei et er skadelege eller giftige for kveg og sauar, og difor kan dei vera verdifulle i bruk for å kontrollera giftig ugras og holda borte kratt og buskas. Dei et sjeldan skiten mat eller skitent vatn med mindre dei svelt og tørstar.
Geiter et ikkje søppel, emballasje eller klær, men kan gjerne finna på å eta materiale laga av tre, eller anna plantefiber. Ryktet om at dei faktisk et slike ting har mykje å gjera med at dei er nysgjerrige av natur, og gjerne utforskar det ukjende. Dette gjer dei med den følsame overleppa og tunga.
[endre] Bruk
Ei geit kan vera lika mykje til bruk levande som daud, då han kan gje frå seg mjølk, hår, kjøt og skin. Nokre organisasjonar som driv med godgjering sendar geiter til fattige i Afrika. Grunnen til at geiter blir brukt til dette er fordi dei er lettare å handtera enn til dømes kveg.
[endre] Kjøt
Kjøtet fra ei geit kan minna om smaken av lammekjøt, men enkelte meiner òg smaken kan likna kalv eller hjort etter kor gamalt dyret er. Ein kan gjera mykje med kjøtet, som til dømes steiking, grilling, som kjøtdeig, hermetisering, baking, koking av forskjellige slag, eller som spekemat.
Geit har lågare feitt- og kolesterolinnhald enn får, og er dirfor næringsmessig sunnare, og kan på den måten samanliknas med kylling. Kjøtet inneheld òg fleire mineralar enn kylling[1] og mindre metta feitt enn andre slag kjøt[2]. Dette har gjort at kjøt av geit er klassifisert som kvitt kjøt[3]. Ideelt sett skal kjøtet òg kokast lengre og under lågare temperatur enn raudt kjøt[4].
Indre organer som hjerne og lever blir rekna for å vera delikatesser enkelte stader. Hovud og bein av dyret vert røykt eller brukt i suppe.
[endre] Mjølk og ost
Geitemjølk er lettare fordøyeleg for mennesker enn kumjølk og små born og personar med mjølkeallargi er råda til å drikka geitemjølk. Mjølka trenger ikkje å homogeneriserast fordi ho ikkje inneheld proteinet agglutinin. Ho inneheld heller ikkje laktose.
I motsetning til kva monge førestellar seg smakar geitemjølk ikkje vondt. Når ho er riktig handtert, frå friske og raske geiter, og raskt nedkjølt er smaken behageleg og ikkje skarp. Under mjølking av geiter er det viktig å ikkje ha bukkar i nærleiken, fordi den strame lukta frå bukken smittar over i mjølka.
Mjølka kan òg brukast i ost, som til dømes i rocamadour og fetaost osb.
[endre] Skinn
Geiteskinn vert framleis brukt til å laga hanskar, sko og andre produkt som inneheld mjukt lær. Black bengal, ein rase frå Bangladesh har skinn med særleg høg kvalitet. Skinnet vert òg bruka på enkelte neturinstrument-trommer.
[endre] I bibelen
Geiter er nemnde fleire stader i bibelen. I jødisk kjøkken har geita vore reikna som eit reint dyr, og vart slakta når storfolk vitja. Dyret var òg reikna som eit akseptabelt slakt i enkelte offer. Om Jom Kippur, den jødiske forsoningsdagen, vart to geiter utvalde og det blei dradd lodd for dei. Ein av dei blei ofra mens den andre fekk rømma attende til det frie, kor det symbolsk sett bar med seg folkets synder. Ein ledar eller konge vart ofte samanlikna med ein bukk som leda flokken sin. I det nye testamentet samanlikna Jesus dei som følgde han med sauar og vantro med geiter
