Tomáš Masaryk

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Tomáš Garrigue Masaryk

Tomáš Garrigue Masaryk (7. mars 1850–14. september 1937) vart fødd i Hodonín (tysk:Göding), og døydde i Lány. Han er best kjend som grunnleggjar av Tsjekkoslovakia. Frå 1918 til 1935 var han president i Tsjekkoslovakia I tillegg var han ein framtredande akademikar (filosof), redaktør og politikar. I ettertid har Masaryk vorte noko nær ein nasjonalhelt, særleg i Tsjekkia.

Vitskapsmannen Karl Popper utropa han og Winston Churchill som dei to største statsmennene på 1900-talet. Den tsjekkiske journalisten Ferdinand Peroutka meinte Masaryk sitt store bidrag ikkje var hans vitskaplege verk, men hans eigen person. Forfattaren Karel Čapek har hevda at «Masaryk er eit prinsipp». Alle utsegna prøver å syna Masaryk si stordom, ikkje berre som vitskapsmann og politikar, men òg som menneske. Masaryk var den første til å gje ut ei bok om Arne Garborg. Boka gjaldt Trætte Mænd, som var ein av dei heftigast diskuterte europeiske romanane i 1890-åra. Ei tid hadde Masaryk eit brevskifte med Garborg om spørsmål knytt til etikk.

[endre] Oppvekst og utdanning

Masaryk stamma frå enkle tilhøve i Mähren, som son av ein slovakisk arbeidar. Mähren var då del av Austerrike-Ungarn. Som ung arbeidde han som smed. Han greidde å få seg utdanning, ved gymnas i Brünn og Wien. Deretter, frå 1872-1876, studerte han filosfi i Wien (mellom anna med Franz Brentano) og i Leipzig (mellom anna med Wilhelm Wundt). I 1879 vart han dosent i Wien. I 1882 vart han utnemnd til mellombels professor, og frå 1897 professor i fast stilling i Praha. Året etter grunnla han tidsskriftet Athenäum, med skriftstykke om tsjekkisk kultur og vitskap. I 1886 vart han med eitt slag kjend i ein breiare krins. Han skreiv om historie. Han la fram at mytologiske tsjekkiske dikt på handskrift, som ein hadde trudd var frå tidleg mellomalder, i røynda måtte vera frå byrjinga av 1800-talet. Han heldt fram at ein moderne nasjon ikkje kunne påropa seg ei oppfunne historie. I ordskiftet var Masaryk nærast hata av innflytingsrike folk som trudde sterk at dikta var ekte mellomalderdikt. I den såkalla Hilsner-rettssaka forsvarte Masaryk offentleg den jødiske tiltalte, som var klaga for ritual- mord. I kjølvatnet av denne saka fekk Masaryk òg mykje hat mot seg.

[endre] Inn i politikken

I 1887 vart han meir aktiv innan politikk, og skipa gruppa Realistane. I 1891 vart han vald inn i Riksdagen for partiet Jungtschechen, men gjekk ut av partiet i 1893. I 1900 grunnla han det realistiske partiet. Frå 1900-1914 sat han i riksdagen som representant for dette partiet. Etter at første verdskrig braut ut, reiste han frå Böhmen og reiste i eksil til Frankrike. Mykje av tida under krigen vart nytta til å reisa rundt for å argumentera for opprettinga av ein sams tsjekkisk og slovakisk stat.

I mai 1917 var han i Russland, der han organiserte såkalla tsjekkoslovakiske legionar. Våren 1918 var han i USA, og forhandla fram ei avtale med slovakiske utvandrarar om opprettinga av Tsjekkoslovakia.

[endre] President av Tsjekkoslovakia

Den 14. november 1918 vart han vald til president av den tsjekkoslovakiske nasjonalforsamlinga. Den 21. desember reiste han attende til Tsjekkoslovakia. Han vart attvald som president tre gonger ( i 1920, 1927 og 1934). Fram til han døydde var Masaryk ein dominerande personlegdom innan den nye statsdanninga. Den 14. desember 1935 etterfylgde Edvard Beneš Masaryk i stillinga som president.

Som forkjempar for ein liberal og demokratisk humanisme, vart Masaryk populær i Tsjekkoslovakia. I konfliktane mellom dei ulike nasjonalitetane, klarde han på 1930-talet ikkje å hindra oppblomstring av tyske og slovakiske rørsler. I utanrikspolitikken orienterte Masaryk seg i retning Storbritannia og Frankrike.

Masaryk var gift med Charlotte Garrigue frå USA. Saman vart dei foreldra til kunstnaren Herbert Masaryk og diplomaten og politikaren Jan Masaryk.

[endre] Andre fakta

Avenida Presidente Masaryk ("President Masaryk avenyen"), i Mexico City har namn etter han.
Masaryk fekk tilnamnet President-frigjerar. Mange refererte til han berre med initialane TGM.
Han skreiv fleire bøker, mellom anna Problemane til små nasjonar i den europeiske krisa (1915)
Namnet Tomáš har i den tsjekkiske kalenderen dagen sin på 7, mars, til ære for TGM (den datoen vart Masaryk fødd).
Karel Čapek, ein kjend tsjekkisk forfattar, skreiv ei rad bøker som han kalla 'Hovory s TGM'(=Samtalar med TGM).
Livsmottoet hans var: "Nebát se a nekrást" (= Ikkje frykt, og ikkje stel).
Masaryktown i Florid er oppkalla etter han
Kibbutzen Kfar Masaryk i Israel (nær Haifa) er oppkalla etter han (http://www.kfar-masaryk.org.il). Kibbutzen vart skipa i hovudsak av tsjekkiske immigrantar
Det er sett opp ein statue av han i Washington, DC på Massachusetts Avenue.

[endre] Litteratur

Pavel Fraenkl: Masaryk og Garborg. Oslo 1952 Det Norske Samlaget.
Dr. Dalibor Truhlar: "Thomas G. Masaryk - Philosophie der Demokratie". Peter Lang, Frankfurt am Main, 1994
M. Machovec: Tomáš Garrigue Masaryk. Graz 1969.
Karel Čapek: Gespräche mit Masaryk. Übers. v. C. Hoffmann, Sachon Verlag, Mindelheim 1990