Ordynacja
Z Wikipedii
Ordynacja rodowa – majątek ziemski posiadający swój własny statut, rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia. Rodzaj fideikomisu (fideikomis familijny).
Fideikomisy familijne zaczęły powstawać w okresie późnego średniowiecza. Bezpośrednią przyczyną ich rozwoju była chęć przeciwdziałania rozdrobnienia fortun arystokratycznych, a także utrzymania splendoru rodu. Instytucja ta po raz pierwszy pojawiła się w rządzonej przez Habsburgów Hiszpanii, gdzie nazywana była mayorazgo. Tam też wydano pierwsze regulacje prawne dotyczące ich tworzenia (Leyes de Toro 1505). Od XVII w. ordynacje rodowe (fideikomisy) rozpowszechniły się w reszcie Europy. W XVIII i XIX w. były bardzo popularną formą powiernictw rodzinnych w Niemczech, Austrii i Rosji.
W I Rzeczypospolitej przyjęły się w XVI w., ale miały charakter wyjątkowy, gdyż godziły w ustrój państwa. Statut proponowany był najczęściej przez właściciela, fundatora, i wymagał zatwierdzenia przez Sejm. Ordynacja nie mogła być sprzedana, darowana lub dzielona między kilku spadkobierców, lecz przechodziła dziedzicznie na najstarszego syna. Kobiety nie mogły być spadkobierczyniami. Ordynat był zobowiązany, jeżeli było to wymagane, do utrzymywania członków swojej najbliższej rodziny. Nie miał prawa uszczuplać majątku, a w razie niewypełniania zobowiązań statutowych mógł być go pozbawionym na rzecz następcy lub rodziny. Ordynacje tworzono dla ugruntowania znaczenia rodów magnackich, takich jak Zamoyscy czy Radziwiłłowie.
W XIX wieku po upadku I Rzeczypospolitej na ziemiach zaborów austriackiego, pruskiego i rosyjskiego uszanowano istnienie starych ordynacji rodowych. Pozwolono również tworzyć nowe. Powstawały one według prawa obowiązującego w danym państwie i musiały zwykle być zatwierdzone przez panującego. Z czasem w ramach represji zaborcy tworzyli tzw. donacje. Były one zorganizowane na wzór ordynacji, ale przeznaczone wyłącznie dla zasłużonych urzędników i ziemian niemieckich i rosyjskich. Tworzono je na ziemiach polskich z dóbr państwowych i skonfiskowanych majątków prywatnych. Dziedziczenie w nich odbywało się na zasadzie majoratu, co miało zabezpieczyć je od rozdrobnienia i powrotu w ręce polskiego ziemiaństwa. Donacje zniesiono w II Rzeczypospolitej w 1919 roku. Majątki te przeszły na własność państwa.
Po 1918 na skutek upadku Cesarstwa Rosyjskiego i postanowień Traktatu ryskiego, przestały istnieć ordynacje polskie, które znalazły się na terytorium Związku Radzieckiego. Przetrwały natomiast te, które znalazły się na terytorium Polski, Litwy i Łotwy. Reformy rolne w tych krajach znacznie uszczupliły stan posiadania i uprzywilejowanie tych majątków. Zakazano też tworzenia nowych ordynacji.
Ostateczny kres tych powiernictw rodowych nadszedł w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Na przełomie 1939 i 1940 roku, gdy wschodnie tereny Polski stały się częścią Związku Radzieckiego wszystkie znajdujące się tam latyfundia upaństwowiono. Ordynacje na pozostałych ziemiach polskich istniały formalnie do 1945. Uległy rozwiązaniu na podstawie dekretu o reformie rolnej.
[edytuj] Formy ordynacji
- seniorat - zasada dziedziczenia ordynacji przez najstarszego członka rodu, bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.
- majorat – zasada przewidująca dziedziczenie ordynacji przez najstarszego syna lub najbliższego krewnego w przypadku braku potomków zmarłego.
- minorat – zasada przewidująca dziedziczenie ordynacji przez młodszego syna zmarłego.
- primogenitura - zasada dziedziczenia ordynacji przez pierworodnego syna zmarłego.
- sekundogenitura - zasada dziedziczenia ordynacji przez drugiego, młodszego syna zmarłego.
[edytuj] Ordynacje rodowe w I Rzeczypospolitej
- Ordynacja Jarosławska Jarosławskich – założona w 1470 jako majorat przez Spytka i Rafała Jarosławskich, zatwierdzona w 1471, rozwiązana w 1519 przez króla Zygmunta I Starego na prośbę spadkobierców Spytka Jarosławskiego.
- Ordynacje Ołycka, Nieświeska i Klecka Radziwiłłów – założone w 1586 przez Mikołaja, Albrechta i Stanisława Radziwiłłów, zatwierdzone w 1589 przez Sejm, istniały do 1939 roku
- Ordynacja Zamojska Zamoyskich – założona w 1589 przez Jana Sariusza Zamoyskiego, w 1665 po śmierci Jana Sobiepana Zamoyskiego przedmiot procesów spadkowych i sporów między rodami: Zamoyskich, Wiśniowieckich i Koniecpolskich, w 1674 decyzją Sejmu przekazana Marcinowi Zamoyskiemu, zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Pińczowska Gonzagów Myszkowskich, później Wielopolskich – założona w 1601 przez Piotra i Zygmunta Gonzagów Myszkowskich, po śmierci Jana Władysława Myszkowskiego w 1727 przedmiot sporu rodów Jordanów i Wielopolskich, w 1729 decyzją Trybunału Koronnego odziedziczona przez Franciszka Wielopolskiego, który przyjął nazwisko Wielopolski Gonzaga Myszkowski, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Ostrogska Ostrogskich, później Ostrogskich-Zasławskich i Sanguszków – założona w 1609 przez Janusza Ostrogskiego, od 1620 własność Ostrogskich-Zasławskich, od 1676 Sanguszków, w XVII i XVIII wieku przedmiot licznych sporów spadkowych między magnackimi rodzinami, rozwiązana w 1766 przez Sejm jako potwierdzenie zawartej w 1753 ugody kolbuszowskiej Janusza Sanguszki z rodami: Potockich, Lubomirskich, Jabłonowskich, Małachowskich, Czackich, Sapiehów, Szydłowskich i Czartoryskich
- Ordynacja Ostrowska Chreptowiczów – założona w 1740 przez Litawora Chreptowicza, rozwiązana w 1775 przez Sejm
- Ordynacja Rydzyńska Sułkowskich – założona w 1775 przez Augusta, Aleksandra, Franciszka i Antoniego Sułkowskich, w 1909 po śmierci ostatniego ordynata Antoniego Stanisława Sułkowskiego przekształcona w Fundację Sułkowskich
- Ordynacje Skaryszewska i Kozłowska Zboińskich – załóżone w 1785 przez Augusta Zboińskiego, w 1890 rozwiązane
[edytuj] Ordynacje rodowe założone przez polskie rodziny arystokratyczne w okresie zaborów
[edytuj] Zabór austriacki
- Ordynacja Przeworska Lubomirskich – założona w 1823 przez Henryka Lubomirskiego, zatwierdzona w 1869
- Ordynacja Łańcucka Potockich – założona w 1830 przez Alfreda Potockiego, zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Sieniawska Czartoryskich - założona przez Władysława Czartoryskiego, zatwierdzona w 1897, zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Chrostkowska Lewickich, później Siemińskich-Lewickich
- Ordynacja Skalska Gołuchowskich - istniała do 1939
- Ordynacja Poturzycka Dzieduszyckich - założona w 1893 przez Włodzimierza Dzieduszyckiego
- Ordynacja na Wysuczce Czarkowskich-Golejewskich
- Ordynacja Niżbork-Czachorowska Baworowskich- istniała do 1939
- Ordynacja Borynicka Borkowskich, później Mycielskich - istniała do 1939
[edytuj] Zabór pruski
- Ordynacja Przygodzicka Radziwiłłów – założona w 1796 przez Michała Hieronima Radziwiłła, zatwierdzona w 1873, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Obrzycka Raczyńskich – założona w 1825 przez Atanazego Raczyńskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Kwilecka Kwileckich – założona w 1848
- Ordynacja Jarocińska Radolińskich - założona ok. 1850 przez Władysława Radolińskiego
- Ordynacja Taczanowska Taczanowskich – założona w 1856 przez Alfonsa Taczanowskiego
- Ordynacja Niegolewska Niegolewskich - założona jako minorat przez Andrzeja Niegolewskiego
- Ordynacja na Iwnie Mileżyńskich
- Ordynacja Wróblewska Kwileckich - w posiadaniu rodziny Kwileckich, potem Węsierskich-Kwileckich, znowu Kwileckich
- Ordynacja Kobylnicka Twardowskich - założona testamentem w 1859 przez Dobrogosta Macieja Twardowskiego, zatwierdzona przez króla Prus w 1860 roku dla jego syna Teodora Pawła Twardowskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Smogulecka Hutten-Czapskich – założona w 1861 przez Eleonorę z Mielżyńskich Hutten-Czapską dla jej syna Bogdana Hutten-Czapskiego, rozwiązana przez bezdzietnego I ordynata w 1930 roku.
- Ordynacja Próchnowska Potulickich-Skórzewskich - założona w 1875 przez Emilię z Goetzendorf–Grafowskich Skórzewską dla Zygmunta Potulickiego, który przyjął nazwisko Potulicki-Skórzewski, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja na Radomicach-Czerniejewie Skórzewskich – założona w 1885, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja na Łabiszynie Skórzewskich, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacje na Posadowie i Lwówku Łąckich - ordynacje założone kolejno w 1890 na Posadowie i w 1892 na Lwówku przez Władysława Łąckiego, dziedziczone na zasadzie majoratu, po wymarciu rodziny Łąckich w 1937 majątki rozwiązanych ordynacji przeszły na własność Jana i Feliksa Tyszkiewicz-Łąckich
- Ordynacja Gołuchowska Czartoryskich – założona w 1893 przez Izabellę z Czartoryskich Działyńską dla Witolda Czartoryskiego
[edytuj] Zabór rosyjski
- Ordynacja na Kurmen Komorowskich - istniała do 1920
- Ordynacja Lachowicka Kossakowskich
- Ordynacja Międzyrzecka Czartoryskich, później Potockich - rozwiązana w 1944 roku
- Ordynacja Opinogórska Krasińskich – założona w 1844 przez Wincentego Krasińskiego, istniała do 1944
- Ordynacja Birżańska Tyszkiewiczów – założona w 1860, istniała do 1940
- Ordynacja Masallańska Bispingów van Sankt Gallen - założona przez Karolinę z Bispingów Sicheniową dla jej dalekich kuzynów Bispingów van Sankt Gallen, istniała do 1939
- Ordynacja Dawidgródecka Radziwiłłów - istniała do 1939 roku
- Ordynacja Rakliska Houlwattów - istniała do 1939 roku
- Ordynacja Teplicka Potockich - założona przez Aleksandrę Potocką dla Konstantego Józefa Potockiego, istniała do 1920
- Ordynacja Zatrocka Tyszkiewiczów - założona w 1901 przez Józefa Tyszkiewicza, istniała do 1940
- Ordynacja Kozłowiecka Zamoyskich – założona w 1903 przez Konstantego Zamoyskiego, zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
- Ordynacja Roska Branickich - założona testamentem w przez Stefana Potockiego, przestała faktycznie istnieć po 1920 roku, gdy większa jej część znalazła się w ZSRR, a reszta majątku uległa wyprzedaży i parcelacji, formalnie dotrwała do 1939
- Ordynacja Zasławska Sanguszków - istniała do 1920
- Ordynacja Tyzenhauzska Przeździeckich - założona w 1913, istniała do 1920
[edytuj] Inne ordynacje rodowe polskich rodzin szlacheckiech
- Ordynacja Mysłowicka Mieroszewskich – założona w 1678 przez Jana Mieroszewskiego, zatwierdzona w 1679 przez cesarz Leopolda I Habsburga, rozwiązana w 1839 przez Aleksandra Mieroszewskiego, który sprzedał swoje dobra Franciszkowi i Marii Winkclerom
- Ordynacja Pilchowicka Węgierskich - założona w 1785 przez Józefa Węgierskiego dla Antoniego Węgierskiego, w tym samym roku zatwierdzona przez króla Prus Fryderyka II, w 1831 po śmierci Fryderyka Węgierskiego stała się powodem sporów majątkowych jego spadkobierców i uległa rozwiązaniu, w 1837 dobra ziemskie po zlikwidowanej ordynacji zakupił Fryderyk Adrian de Limburg-Stirum.
- Fideikomis na Krzyżanowicach, Grabówce, Kuchelnej i Pszowie Lichnowskich - założony w 1788 przez Jana Karola Lichnowskiego, istniał do 1941
- Fideikomis na Przyszowicach Raczków - założony w 1871 przez Guido Raczka
[edytuj] Fideikomisy rodów niemieckich na ziemiach, które po 1918 roku lub po 1945 roku znalazły się w granicach Polski
[edytuj] Pomorze
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
[edytuj] Śląsk i Łużyce
- Fideikomis na Księstwie Pszczyńskim von Promnitzów, później von Anhaltów-Köthen i von Hochbergów - założony w 1561 przez Baltazara von Promnitza, w 1765 odziedziczony przez Fryderyka Erdmanna von Anhalt-Köthen, w 1846 odziedziczony przez Jana Henryka X von Hochberga, rozwiązany w 1937 ustawą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
- Majorat na Głogówku von Oppersdorffów – założony w 1642 przez Jana Jerzego von Oppersdorffa, istniał do 1945 roku
- Majorat na Oleśnie, Żyrowej, Woźnikach i Nowej Cerekwi von Gaschinów von und zu Rosenberg - założony przez Melchiora Ferdynanda von Gaschina, w 1663 zatwierdzony przez cesarza Leopolda I Habsburga
- Fideikomis na Księstwie Oleśnickim von Wirtembergów-Oels - założony w 1673 przez Elżbietę Marię z Podiebradów, zatwierdzony przez cesarza w 1675
- Majorat na Pławniowicach, Rudzie i Biskupicach von Stechowów, później von Ballestremów - założony w 1751 przez Wolfganga von Stechowa, zatwierdzony przez króla Prus w 1752, w 1798 odziedziczony przez Karola Franciszka von Ballestrema, istniał do 1945
- Fideikomis na Zawidowie i Rybarzowicach von Einsiedlów - założony w 1761
- Majorat na Sycowie Bironów von Curland – założony w 1769 roku przez młodszego syna Ernesta Jana Birona, Karola Ernesta von Birona, istniał do 1945 roku
- Fideikomis na Książu von Hochbergów - założony w 1772 przez Jana Henryka V von Hochberga, istniał do 1941
- Majorat na Gaworzycach von Tschammerów - założony w 1784 przez Heinricha Ernsta Karla Wilhelma von Tschammera, istniał do 1945
- Majorat na Turawie von Garnierów - założony w 1794 przez Annę Barbarę von Garnier, odziedziczony w 1804 przez Franciszka Ksawerego von Garniera, istniał do 1945
- Majorat na Dziewinie von Schweinitzów - założony w 1798 przez Hansa Caspara von Schweinitza, istniał do 1945
- Majorat na Sławięcicach, Bytkowie i Szumiradzie von Hohenlohe-Ingelfingenów - założony w 1799 przez Fryderyka Ludwika von Hohenlohe-Ingelfingena
- Majorat na Dobrej von Seherr-Thossów - założony w 1800 przez Heinricha von Seherr-Thossa, istniał do 1945
- Majorat na Księstwie Cieszyńskim von Habsburgów-Lothringen - założony w 1826 przez Karola Ludwika Habsburga, istniał do 1918
- Fideikomis na Ujeździe i Bycinie von Hohenlohe-Ingelfingenów - założony w 1839 przez Augusta von Hohenlohe-Ingelfingena
- Fideikomis na Starych Tarnowicach i Reptach Henckelów von Donnersmarck - założony w 1891 przez Guido Henckela von Donnersmarcka
- Majorat na Katowicach von Tiele-Wincklerów - założony w 1892 przez Huberta Gustawa von Tiele-Wincklera, obejmował posiadłości ziemskie rodziny von Tiele-Wincklerów w powiatach katowickim, prudnickim, pszczyńskim, bytomskim, rybnickim i olesneńskim
- Fideikomis na Czarnym Borze von Portatiusów - założony w 1893 przez Hansa von Portatiusa
- Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
[edytuj] Warmia i Mazury
- Majorat na Gładyszach i Karwinach von Dohnów Schlodien und Carwinden - założony w 1762 przez Carla Florusa zu Dohna Schlodien und Carwinden
- Fideikomis na Słobitach i Prakwicach von Dohnów-Schlobitten - istniał do 1945
- Majorat na Łabędniku von der Groebenów
- Fideikomis na Sztynorcie von Lehndorffów - założony w 1870 z inicjatywy Anny z Hohnów von Lehndorff, istniał do 1944
- Majorat na Łężanach von Fischer-Loßainenów - założony w 1910 roku przez Reinholda von Fischer-Loßainena, istniał do 1945
- Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
