Erster Weltkrieg
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Duur
Dr erscht Wältkrieg het vom 28. Juni 1914 bis 1918 duuret, und isch de erschti industriell gfüehrt Chrieg.
[ändere] Vorgschicht: Inträsse- un Machtkonstellatione vu dr Großmächt
Vor em 1. Wältkriäg hets z Europa fimpf Großmächt gä: England un Frankrich mit riisigem Kolonialbsitz in Ibersee; Russland mit kolonialem Bsitz in Asia un kolonialem Inträssi in Südoschteuropa un Asia; dr Viilvelkerstaat Eschrich-Ungarn; s Ditsch Rich mit kleinerem Kolonialbsitz in Ibersee.
Ängland un Frankrich sin Nationalstaate gsii, wu sich friäh hän kenne entwickle. Ditschland het sich erscht noch em ditsch-franzesische Griäg 1870/71 as Nation kenne entwickle un het drbii e rasants Tempo an dr Dag glegt.
E Grundwiiderspruch isch zwische Ängland un Ditschland gläge: Ängland as stärkschti Induschtriination un as greschti See- un Kolonialmacht het d Vergreßerig vu dr ditsche Flotte un e greßeri Roll vu Ditschland uf em Wältmarkt nit welle akzeptiäre. Ditschland het im Fall vum e Griäg si Gebiät z Mitteleuropa welle abrunde un gstärkt in dr Kampf um d Koloniä iidrätte.
Frankrich het sich mit em Verluscht vu Elsass-Lothringe 1871 nit kenne abfinde un isch entschlosse gsii, des friähjer oder speter wider zruckzhole un het si friähjeri Vormachtstellig z Europa welle zruckgwinne.
Russland het e Zuegang zum Mittelmeer iber d Dardanelle (Verbindig Schwarzes Meer Istanbul – Mittelmeer) gsuecht. Glichzittig hets slawischi Balkanvelker welle „befreie“ – diä sin zum Deil unter osmanischer un eschtrich-ungarischer Herrschaft gsii. Wänns d Dardanelle gwunne hät, hätts e riisige strategische Vorteil gha. Des isch nit unmeglig gsii, wel sich s Osmanisch Rich im e Verfallsbrozäss befunde het. So sin Russland un Eschtrich-Ungarn uf em Balkan in Kollission mitenander gsii. Bis zu sinere Entlassig 1898 het dr ditsch Richskanzler Bismarck dur e Bindnissyschtem kenne verhindere, ass dä un anderi Inträssekonflikt eskaliäre.
[ändere] Bindnissyschtem
Wu dr Erscht Wältgiäg üsbroche isch, sin diä Bindnis wirksam gsii, wo do ufzellt sin. Do drbii isch d strategisch Üsgangslag gsii, ass d Mittelmächt (mit Ditschalnd un Eschtrich-Ungarn) in dr Zange zwische Ängland un Frankrich im Weschte un Russland im Oschte gsii sin:
- Ditschland, Eschtrich un Italiä hän sich 1891 verbindet (Dreibund), des Bindnis isch 1902 un 1912 verlengeret wore; Italiä isch im Griäg abgsprunge.
- Frankrich un Russland hän sich 1891 verbindet; 1911 isch e witers russisch-franzesischs Militärabkumme drzuekumme.
- Großbritanniä un Frankrich hän 1904 ihrini koloniale Inträsse z Afrika un z Südasiä abgränzt un mitenander e „Entente cordiale“ gschlosse – e Bindnis, wu aü miltitärischi Absprache drzue kumme sin.
- 1907 hän Ängland un Russland e Bindnis gschlosse, 1911 aü mit dr USA
- 1908 un 1912 het Ängland versuecht, e Flotteabkumme mit Ditschland z mache – des hätt gheiße, d ditsch Flotte im Verhältnis zu dr eigene z beschränke - vergäblig.
- 1912 russisch-franzesischs Militärabkumme
- 1912 englisch-franzesischs Militärabkumme.
[ändere] Sebelrassle un Friidenswille
Zwische 1912 un 1914 isch zun ere verstäkte Ufrischtig in allene europäische Großmächt kumme. Ditschland het sich dur d Bindnis vu Russland mit dr „Entente“ (Frankrich un Ängland) dur zwee Machtbleck iikesslet gsähne. Aber aü alli andere hän sich bedroht gfiählt. Alli hän Griägsplän in dr Schublade liige gha. Ängland het sich am meischte zruckghalte, aber aü derte het 1912 dr Flottechef e Präventivschlag gege d ditsch Griägsflotte in ihrene Häfe verlangt gha.
Wär in däre Situation d erscht Brandfackle gworfe het, het kenne sicher sii, ass es losgoht un d Bindnispartner folge.
Uf dr einte Sitte hets in verschiidene Länder e Griägsbegeischterig gä - uf dr andere Sitte aber aü e Friidenswille, wu sich in dr sozialischtische bzw. sozialdemokratische Parteie krischtalisiärt het. Am 24./25. 11. 1912 het z Basel e üsserordentlige "Internationale Sozialischtekongräss" stattgfunde. Bi däm Kongräss isch feschtgstellt wore:
- "Die großen Völker Europas sind beständig auf dem Punkte, gegeneinander getrieben zu werden, ohne dass diese Attentate gegen Menschlichkeit und Vernunft auch nur durch den geringsten Vorwand eines Volksinteresses gerechtferigt werden könnten."
D sozialischtische Parteie hän verabredet, ass jedi in ihrem Land gege d Griägsbsträbige vu dr eigene Regiärig kämpft. Friili hän si des nit durghalte; in verschiidene Länder hän si sich iigredet, ass s Vaterland z verteidige seig; so het d SPD z Ditschland im Parlamänt fir d Griägsgredit gstimmt.
[ändere] Vorgschicht: Alass un Eskalation
Am 28. Juni vom Jahr 1914 isch de Thronerb, Erzherzog Franz Ferdinand, de Sohn vum Kaiser Franz Josef un Kaiserin Elisabeth (Sissi), mit sinere Frau in Sarajewo vonere Terrororganisation namens Schwarzie Hand verschosse worde. Die Organisation het für es freys Grossserbie kämpft. Druff hie het d österrichischie Regierig es unerfüllbars Ultimatum ah Serbie gstellt. Österich het den Serbie de Krieg erklärt, was Russland sich nöd gfalle lah het und teil mobil gmacht het. D Regierig vo Österich bittet sin verbündete Düütschland um Unterstützig, wo promt sini ganz Armee mobilisiert. Für Düütschland isch da grad rächt gsi, denn sie het scho eh gross ahgleitie Offesive (Schlieffenplan) gäge Frankriich plaanet. Die het sölle möglichscht schnäll duregfüert werde so das en 2-Fronte-Chrieg vermide werde het chöne.
[ändere] Dr Krieg fangt ah
Am 3. August 1914 erkläärt Dütschland Frankrich dr Krieg und am 4. Auguscht marschierets durs nöitralie Belgie um d Befeschtigungsahlage z Lothrige z umgah. Das het Ängland gar nid passt und het de düütsche dr Krieg erkläärt. Allie beteiligte Määcht glaubet an en churze Krieg. Dä Kaiser Wilhelm het dezue gseit "Bis Weihnachten seit ihr wieder bei Muttern!" D Düütsche chömed ziemlie schnell vorwärts aber nöd ohnie zerscht (2h nach Grenzübertritt) es paar Kriegsgreuel in Belgie z begah. Schlieslich hends dänn en Fähler gmacht und sind churz vor Paris am Fluss vo de Marne zum stillstand cho. D Franzosse mobliliesered allie "Renault AX" Taxis vo Paris zum d Soldate ad Front z transportiere. Die Front vo ganz obe vo Frankrich bis churz vor d Schwizer Gränze bi Basel isch den die für die nächschte 4 Jahr stah blibbe.
Öschterich grifft währenddesse Russland ah und mues eh Niederlag iestecke und verlüürt d Region Galizie. Russland griift au Ost-Preusen ah, verlüürt aber gaäge die zahlemäsige unterlägene Truppe vo de Preuse. Öschterich unternimmt en Versuech, Serbie-Montenegro ahzgriffe, schiitert aber. Während desse laufet Gheimverhandlige über de Kriegsbiitriit vo Bulgarie und dr Türkei bzw. s Osmanische Riich.
[ändere] s Johr 1915
Im Johr 1915 hend die Düütsche s erscht mal in Yppere Giftgaas als Waffe usprobiert und ebbefals ie dem Johr isch s düütsche Maschinegwehr 08/15 in Dienscht gstelllt worde. Das het dezue gfüehrt das dr Krieg immer Grausamer worde isch.
Da Öschterich-Ungarn en Vielvölkerstaat gsi isch und e grosse Teil vo de Bevölkerig Slavischer Abstammig gsi isch, het Öschterich es Problem gha mit ihre eigede Soldate. Will die meischte Slave hend nöd wele gäge Rusland kämpfe und hend drum dessartiert oder sind zu Russland überegloffe. Doch Rusland isch schlächt usgrüschtet und het Versorgigsproblem bi Waffe und Munition.
Italie stiigt bi de "Allielierte", de Entende-Mächt bii und kämpft erfolglos gäge Öschterich.
Bulgarie triit de Mitelmächt bii und vertriibt zäme mit de Öschtericher d serbischie Armee us Serbie. Ängland und Frankriich marschiert zum de Serbe z hälfe, durs nöitralie Griecheland und haltet d Balkanfront.
Ängland probiert z Galipoli eh nöie Strategie us - eh Amphiebie-Landigsahgriff mit Schiff und Infanterie zum d Türkei ahzgriffe. Bi derre Schlacht sind sich de nah jungie Admiral Winston Churchil und de Mustafa Kemal gegeüber gstande. Beidie sind nachne politischie Füehrer vo ihre Länder worde. Dä Winston Churchil als Premierminischter während em 2. Wältchrieg und de Mustafa Kemal het als Atatürk d Modernie Türkei gründet. D Invasion isch es Fiasko gsi fürd Ängländer, will die umboute Pasagierschiff, wo am Strand vo Gallipoli mit voller Fahrt ufgsandet hend, sind zwiit im Wasser gsi. D Soladte sind uf de ufmontierte Buggängway liechts Fueter fürd Maschinegwehr vo de Türke. Äm Winston Churchil wird für das Debakel de Rang vom Admiral aberchänt. Er wird die Amphibie-Taktik jedoch im 2. W.K. erfolgriich am D-Day iesetze.
Im Atlantik wird im Johr 1915 dr amrikanisch Luxusliner Lusitania dur es düütsches Uboot versänkt, das wird den d USA dezue bewege, 1917 au in Chrieg iezträtte.
Flugzüüg fanget ah wichtig z wärde; ab 1915 das allerdings zerscht vorallem als Ufklärer, das nur 12 Jahr nachem erschte motoriesierte Flug.
[ändere] s Johr 1916
Ah de Weschtfront probiere die Düütsche d Franzose bim chline Stätdlie Verdun z zermalme. D Bedingige ie de Befeschtigungsahlage vo de Fanzose sind so brutal, das ganzie Truppeverbänd meutert. Gschuld devür isch die "dicke Berta" en übergrosse 42 cm-Mörser, wo nach dä Enkeltochter vom Alfred Krupp (dä Firmegründer vo dr Firma Krupp) benännt isch. Verdun wird als die schlimschtie Schlacht vom 1. Wältchierg id Gschichtsbüecher gah.
D Russe probiere d Mittelmächt us Galizie z vertiibe; das glingt ihne au, werdet aber bald zrugggschlagge.
[ändere] s Johr 1917
Z Russland findet grad d Oktoberrevulution statt und scheidet vom Chrieg us. Dedur chunt Italie ie Bedrängnis und wird bis nach Venedig zruggdrängt. Im nöche Oschte gwüünet d Ängländer immer meh Bode vo de Türke, sie nämed Palästina und somit au Jerusalem ie. Demit hends de Grundstei für de hüütig Nahoscht Konflikt gleit, indems beide Bevölkerigsgruppe, de arabischstämige Palischtinänser und de Jude, meh Rächt als de andere Gruppe versproche hend. Dur d Eroberig vo Paläschtina isch au de Lawrence vo Arabie berüehmt worde, er het d arabischie Beduinestäm im Dienscht vom Britische Gheimdienscht zämegfüehrt zum en Guerillakrieg gäge d Türke z füehre.
[ändere] s Johr 1918
Dur s Wägfalle vo Russland stönd au de Düütsche meh Truppe für d Weschtfront zur Verfüegig. Was allerdings dur de Biitriit vo de USA als würkigslos erwiist und die Düütsche wieder emal vor Paris zum Erläge bringt. Um eh Katastrophe für d Düütsche abzwände, bittet d Oberbefehlshaber um en Waffestillstand. De Waffestillstand wird den fascht genau uf de Tag 20 Jahr halte. Au d Matrose im Hafe vo Wilhemlshavenvom Kaiser Wilhelm machet Stunk, will de Kaiser Angscht um sini Schiff gha het, het er sie nöd wele uslaufe lah. Das het de Matrose gar nöd gfalle und hend gstreikt, was schlieslich au uf d Zivilbefölkerig übergange isch. Das het den zur Abdankig vom Kaiser Wilhelm gfüehrt. D SPD rüeft vom Balkon vom Kaiserpalascht d Abdankig und d Weihmarer Republik us.
[ändere] Pariser Vorortverträg
D Friidensverträg, wo in Pariser Vorort unterzeichnet worde sind, sind sehr häärt für d Mittelmächt. Düütschland wird im Versailler Vertrag als allei schuldige erchläärt, verlüürt Teil vo sinem Staatsgebiet, allie Koloniee, und mues allie eroberte Gebiet abgäh. S mues Reperaturzahlige akzeptiere, wo in spötere Verträg feschtzlege sin. Mit Eschtrich wird z Saint Germain (e andere Vorort vu Paris) e Vertrag abgschlosse bzw. Eschtrich bikunnt-e ufdruckt: Öschterich-Ungarn wird ie mehrerie chlinie Staate ufteilt, Eschtrich verliärt Südtirol un anderi Gebiät.
[ändere] Seechrieg
England kontroliert praktisch s ganze Meer Adria und Atlantik und schniidet so d Mitelmächt vom Wälthandel ab. D Düütsche setzet drumm vorallem uf de "uniegschränktie Unterseeboot-Krieg".
