Irac

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Gwlad yn y Dwyrain Canol yn ne-orllewin Asia yw Gweriniaeth Irac neu Irac (Arabeg: العراق al-‘Irāq neu al-Erāq, Cyrdeg: عيَراق), sydd yn cynnwys y rhan fwyaf o Fesopotamia, gogledd-orllewin cadwyn y Zagros a dwyrain Anialwch Syria. Mae'n ffinio â Sawdi Arabia a Kuwait i'r de, Gwlad Iorddonen i'r gorllewin, Twrci i'r gogledd, Syria i'r gogledd-orllewin ac Iran i'r dwyrain. Mae gan y wlad arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.

Ystyrir Irac fel y man lle ymddangosodd y gymdeithas sefydlog gyntaf yn y byd gyda holl nodweddion "gwareiddiad" – sef gwareiddiad hynafol Swmeria. Mae Irac wedi bod dan sylw'r byd yn ystod y ddwy ddegawd ddiwethaf oherwydd Rhyfeloedd y Gwlff, dymchweliad yr Arlywydd Saddam Hussein, ffurfio llywodraeth ddemocrataidd newydd a'r gwrthdaro gwleidyddol ac ethnig sydd wedi rhwygo'r wlad byth ers hynny.

Taflen Cynnwys 1 Daearyddiaeth 2 Hanes 2.1 Hen hanes 2.2 Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol 2.3 Yr Oesoedd Canol 2.4 Y cyfnod trefedigaethol 2.5 Hanes diweddar 3 Rhanbarthau 4 Demograffeg 5 Iaith a diwylliant 6 Economi 7 Cyferiadau 8 Cysylltiadau allanol

[golygu] Daearyddiaeth

Prif erthygl: Daearyddiaeth Irac

Mae mwyafrif Irac yn ddiffeithdir, ond mae'r ardal rhwng y ddwy brif afon, yr Euphrates a'r Tigris, yn dir ffrwythlon. Mae gogledd y wlad yn fynyddig yn bennaf, gyda'i phwynt uchaf yn 3 611 metr, a elwir yn lleol yn Cheekah Dar (Pabell Ddu). Mae gan Irac arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Irac

[golygu] Hen hanes

Mae Gweriniaeth Irac wedi ei sefydlu ar dir a abnabyddir yn hanesyddol fel Mesopotamia, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o fraich ddwyreiniol y Cilgant Ffrwythlon. Dyma oedd cartref nifer o'r gwareiddiadau cynharaf. Gelwir yr ardal yn aml yn Grud Gwareiddiad o'r herwydd. Roedd yn gartref i ymerodraeth Akkad yn y gogledd a Swmeria ac yna Babilonia yn y de. Ymhlith ei dinasoedd enwog yn y cyfnod hwnnw gellid crybwyll Ur y Caldeiaid (dinas enedigol Abraham), Babilon (lle codwyd y Gerddi Crog enwog), Erek a Nimrwd.

[golygu] Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol

Yn sgîl cwymp Babilonia bu Mesopotamia dan reolaeth ymerodron Persia. Am gyfnod Babilon oedd prifddinas ymerodraeth fyrhoedlog Alecsander Mawr.

[golygu] Yr Oesoedd Canol

Dan y califfiaid Abassid roedd Baghdad yn brifddinas y byd Mwslemaidd a blodeuai diwylliant unigryw a chyfoethog. Noddid llneorion, athronwyr ac athrawon. Newidiwyd hynny i gyda gyda chwymp Baghdad i luoedd y Mongoliaid yn y 13eg ganrif a'r gyflafan a distryw a ddilynodd.

[golygu] Y cyfnod trefedigaethol

[golygu] Hanes diweddar

Pan enillodd Irac ei hannibyniaeth yn sgîl yr Ail Ryfel Byd daeth y Ba'athiaid i rym a chychwynwyd cyfnod o foderneiddio a seciwlareiddio. Ond tynhaodd Saddam Hussein ei afael ar y wlad a gwelwyd cyfnod o orthrwm i lawer, yn arbennig y Cyrdiaid yn y gogledd a'r Shiaid yn y de, a byd cymharol da i eraill. Serch hynny parheuai Irac i fod yn wlad seciwlar a rhoddai addysg a statws cydraddoldeb y cyfle i ferched y wlad fwynhau rhyddid sy'n cymharu'n dda â'e sefyllfa yn y Gorllewin.

Yn dilyn ei threchiad yn Rhyfel y Gwlff, bu rhaid i fyddin yr Arlywydd Saddam Hussein tynnu allan o Kuwait. Ond er fod 14 o 18 y wlad yn gwrthrefyla yn ei erbyn, ni chafodd ei ddisodli.^[1] Arhosodd mewn pŵer nes Rhyfel Irac yn 2003.

[golygu] Rhanbarthau

Prif erthygl: Rhanbarthau Irac

Baghdad Salah ad Din Diyala Wasit Maysan Al Basrah Dhi Qar Al Muthanna Al-Qādisiyyah

Babil Karbala An Najaf Al Anbar Ninawa Dahuk Arbil At Ta'mim As Sulaymaniyah

[golygu] Demograffeg

Prif erthygl: Demograffeg Irac

Mae tua 79% o boblogaeth Irac yn Arabiaid, 16% yn Cyrdiaid, 3% yn Persiaid a 2% yn Twrcmaniaid. Mae 62% o'r wlad yn Mwslemiaid Shi'a ithna, 33% yn Mwslemiaid Sunni a 5% o grefyddau eraill (yn cynnwys Cristnogaeth).^[2] Roedd arfer bod nifer o Iddewon yn byw yn y wlad, ond ers heddiw mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi ymfudo i Israel.^[2]

[golygu] Iaith a diwylliant

Yr ieithoedd swyddogol yw Arabeg a Chyrdeg.^[2]

Mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn Fwslemiaid, yn Sunni neu'n Shia, ond ceir lleiafrif bychan ond dylanwadol o Gristnogion yn ogystal, yn arbennig yn y gorllewin. Mae rhai o gysegrfeydd pwysicaf y Shia i'w cael yn ne Irac, e.e. yn ninas sanctaidd Najaf.

[golygu] Economi

Prif erthygl: Economi Irac

Dioddefai economi Irac yn y 1990au gan nad oedd hi'n cael prynu a gwerthu gyda gwledydd eraill yn dilyn Rhyfel y Gwlff.^[3] Gwelwyd peth gwelliant yn y sefyllfa am gyfnod byr yn dilyn rhyfel 2003, ond dirywio mae'r economi ers hynny diolch i ansefydlogrwydd y wlad. Prif allforyn y wlad yw olew.

[golygu] Cyferiadau

1. ↑ "Saddam Hussein: Tu ôl i'r masg cyhoeddus", BBC, 13 Chwefror, 2003.
2. ↑ ^{2.0 2.1 2.2} Financial Times World Desk Reference (Dorling Kindersley, 2004)
3. ↑ BBC Cymru'r Byd – Ffeil – Rhyfel Irac

[golygu] Cysylltiadau allanol

• (Arabeg) Gwefan swyddogol y lywodraeth
• (Saesneg) CIA - The World Factbook - Iraq

Aelodau Cynghrair y Gwledydd Arabaidd
Yr Aifft | Algeria | Bahrain | Comoros | Djibouti | Gwlad Iorddonen | Irac | Kuwait | Libanus | Libya | Mauritania | Moroco | Oman | Palesteina | Qatar | Saudi Arabia | Somalia | Syria | Swdan | Tunisia | UAE | Yemen |