Vjetnama lingvo
El Vikipedio
Lingvo > Lingvaj familioj > Aŭstro-Azia lingvaro > Monkmera Lingvaro > Vjetnama
La vjetnama lingvo (vjetname: Tiếng Việt), tona lingvo, estas la oficiala lingvo de Vjetnamio. Ĝi estas la denaska lingvo de 87% de la Vjetnamia loĝantaro, kaj ankaŭ de ĉirkaŭ du milionoj de elmigrintaj Vjetnamoj. Kvankam ĝi enhavas multajn vortojn elprenita de la ĉino kaj antaŭtempe oni skribis ĝin per la Hana skribo, lingvistoj konsideras ĝin kiel unu el la aŭstro-aziaj lingvoj, el kiuj ĝi havas la plej grandan parolantaron (la dua plej granda, tiu de la kmera lingvo, estas nur dekono de la vjetnama).
| Vjetnama lingvo (Tiếng Việt) | |
|---|---|
| Parolata en: | Vjetnamio, Usono, kaj multaj aliaj |
| Parolantaro: | 70 milionoj |
| El la mondo: | 14-a plej parolata lingvo |
| Genetika klasifiko: |
Austro-Azia Mon-Kmera |
| Oficialeco | |
| Oficiala lingvo en: | Vjetnamio |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-1 | vi |
| ISO 639-2 | vie |
| SIL | VIE |
Enhavo |
[redaktu] Klasifiko
La vjetnama estas ano de la Vjet-muonga sublingvaro de la mon-kmera branĉo de la Aŭstro-Azia lingvaro, familio kiu ankaŭ inkluzivas la kmeran lingvon de Kamboĝo.
[redaktu] Geografia distribuo
Laŭ Ethnologue, la vjetnama estas ankaŭ parolata en Aŭstralio, Kamboĝo, Kanado, Ĉinio, Ebur-Bordo, Finnlando, Francio, Germanio, Laoso, Martiniko, Nederlando, Nov-Kaledonio, Norvegio, Filipinoj, Senegalo, Tajlando, Unuiĝinta Reĝlando de Britio kaj Nord-Irlando, Usono, kaj Vanuatuo.
[redaktu] Oficialeco
La vjetnama estas la oficiala lingvo de Vjetnamio.
[redaktu] Dialektoj
Estas multaj interkompreneblaj dialektoj de la vjetnama. La ĉefaj tri estas la Norda Vjetnama (Hanoja dialekto), Centra Vjetnama (Hué dialekto), kaj Suda Vjetnama (Sajgona dialekto.
Ili malsametas tone, sed la Hué dialekto estas iel pli malsama ol la aliaj. La tonoj hỏi kaj ngã estas pli distingeblaj en la norda dialekto ol en la suda. La nuna norma elparolo kaj ortografio estas bazata je la dialekto de kleraj parolantoj en Hanojo.
[redaktu] Sonoj
La ĉi-postaj tabeloj priskribas la vjetnamajn fonemojn uzante la Internacian Fonetikan Alfabeton.
[redaktu] Vokaloj
Malvastaj malantaŭaj vokaloj havas rondigon kiel distingaĵo.
| i | ɯ, u | |
| e | ɤ, o | |
| ɛ |
|
ɔ |
| a | ɑ |
[redaktu] Konsonantoj
| Bilabiala | Alveola | Retrofleksa | Palatala | Velara | Glotala | |
| Plosivo | p/b | t/d, [tʰ]* | ʈ | c | k | |
| Fricativo | f/v | s/z | ʂ/ʐ | ɟ | x | h |
| Nazalo | m | n | ɲ | ŋ | ||
| Likvo | l |
* / tʰ/ estas senvoĉa, aspiraciata alveola plosivo
[redaktu] Gramatiko
La vjetnama lingvo, kiel la ĉina kaj la havaja, estas izoliga lingvo, t.e. ĝi ĉefe esprimas konceptojn po unu morfemo je ĉiu vorto, kaj ne, kiel aglutinaj kaj fleksiaj lingvoj, per multamorfemaj vortoj. Ĝia vortordo estas Subjekto Verbo Objekto.
[redaktu] Leksikono
La plejparto de la vjetnama leksikono elvenas de la ĉina. Fakte, dum miljaroj (ĝis 1945) la vjetnaman oni skribis per ĉinaj signoj. Antaŭ ĉirkaŭ mil jaroj, la Vjetnamo vere estis parto de Ĉinio.
[redaktu] Ortografio
Nuntempe, la skribata lingvo uzas la vjetnaman alfabeton (quốc ngữ aŭ "nacia skribo"), bazata je la latina alfabeto. Origine latinigo de la vjetnama, ĝin kreis en la 17-a jarcento franca jezuita misiisto nomiĝinta Alexandre de Rhodes (1591 ĝis 1660), bazanta ĝin je skribaĵoj de pasintaj portugalaj misiistoj. Dum la franca okupo de la 19-a jarcento, ĝi populariĝis kaj dum la 20-a jarcento preskaŭ ĉia skribaĵo ŝanĝiĝis al quốc ngữ.
Antaŭ la franca okupo, la unuaj du vjetnamaj skribsistemoj estis bazataj je la Hana skribo:
- la norma ideografia ĉina simbolaro nomata chữ nho (klerulaj simboloj, 字儒) antaŭe estis uzata por skribi la literaturan ĉinan lingvon.
- malsimpla variaĵo, chữ nôm, (sudaj/vulgaraj simboloj, 字喃) kun simboloj kiuj ne ankaŭ ekzistis en la ĉina simbolaro; tiu sistemo pli bone taŭgis la unikajn fonetikajn trajtojn de la vjetnama kiuj malsamis al la ĉina.
La aŭtentika ĉina skribo, chữ nho, estis pli komune uzata, tamen chữ nôm estis uzata de kleruloj (oni devas povi legi chữ nho por legi chữ nôm). Ambaŭ la du skriboj malkomuniĝis el uzo en moderna Vjetnamio, kaj chữ nôm preskaŭ malaperas.
La ses tonoj de la vjetnama estas:
| Tono | Priskribo | Ekzempla Vokalo (e) |
|---|---|---|
| Ngang | sen tono | e |
| Sắc | altiĝas | é |
| Huyền | malaltiĝas | è |
| Hỏi | malaltiĝas, realtiĝas | ẻ |
| Ngã | ekmalaltiĝas, realtiĝas | ẽ |
| Nặng | malalta, glotala | ẹ |
Oni skribas tonajn diakritilojn ĉiam super sia vokalo, krom Nặng, kiu estas punkto metata sub la vokalo. Ekzemple, la komuna familinomo Nguyễn komenciĝas per la sono /ŋ/ (la ng de la angla, germana, kaj sveda vortoj Ring), kaj sekvas io simila al "ŭen". La ˜ signifas la tonon ngã, kiu komenciĝas malalte, plimaltaltiĝas, kaj fine altiĝas al la fino de la vorto.
Kiel multaj lingvoj, la vjetnama, origine unusibala lingvo, kiel videbla en ĝia riĉa tonsistemo kaj silabaj diftongoj kaj triftongoj kiuj intencas distingi inter unusilabaj vortoj, nun estas multasilaba lingvo, klare videbla pro la fakto ke pli ol duono de ĝia abunda leksikono estas multasilabaj kaj kunmetitaj vortoj.
[redaktu] Komputilaj Aferoj
Unikodo enhavas ĉiun literon necesan por skribi la vjetnaman, do en la Esperanta Vikipedio oni povas simple enmetu la ĝustajn unikodajn literojn.
Ekzistas ankaŭ multaj kodpaĝoj kiuj intencas montri vjetnamlingvajn tekstojn, kiel VISCII kaj CP1258.
Kie oni devas uzi ASCII-on, oni ofte uzas la VIQR-sistemon.
[redaktu] Ekzempla Teksto
Ĉi tiu teksto elvenas el la unuaj ses linioj de Kim Vân Kiều, epopeo de la fama poeto Nguyễn Du, 阮攸; (1765 ĝis 1820). Ĝi originale estis skribita per la skribo chữ nôm (titolita 金雲翹), kaj ankoraŭ estas ofte studata en Vjetnamio.
- Trăm năm trong cõi người ta,
- Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau.
- Trải qua một cuộc bể dâu,
- Những điều trông thấy mà đau đớn lòng.
- Lạ gì bỉ sắc tư phong,
- Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen.
La unuaj 224 versoj (Vjetnamlingve) (por la nekstaj versoj: alklaku al câu 225 - 416 ktp)
[redaktu] Esperanta Traduko
- Cent jaroj, en tiu mallonga periodo de homa vivo,
- Talento kaj Destino konfliktegas.
- Oceanoj fariĝas moruskampoj: dezerta sceno!
- Pli da donaĵoj, malpli da ŝanco, tiel estas la leĝo de Naturo
- Kaj oni scias ke la blua ĉielo ĵaluzemas pri rozkoloraj vangoj.
[redaktu] Eksteraj Ligiloj
- Vjetnamlingva Vikipedio [vi]
- Vietnamese 101 Learn Vietnamese online
