Skiednis fan Jeropa
From Wikipedy
 |
Jo wurde útnoege en foegje jo witten hjir ta. |
Dit artikel jout in oersjocht fan de skiednis fan it Jeropeeske kontinent.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Prehistoarysk Jeropa
[bewurkje seksje] Palaeolityk
Homo erectus en de Neanderthalers sette har rom foar’t de Homo sapiens der wienen yn Jeropa ta wenjen. De bonken fan de earste Jeropeaan binne yn Dmanisy, Georgje fûn en binne sa 2,000,000 f.Kr. âld. It ierste fynsten fan anotoamysk moderne minsken yn Jeropa binne fan 35,000 f.Kr. Bewiis fan permaninte bewenning datearret fan de 7e ieu f.Kr. yn it hjoeddeiske Bulgarije, Roemeenje en Grikelân.
[bewurkje seksje] Neolityk
It Neolitysk tiidrek is in de 6e ieu f.Kr. yn Sintraal-Jeropa en yn ‘e 5e en 6e ieu yn Noard-Jeropa. Der hat gjin prehistoaryske kultuer Jeropawiid west.
[bewurkje seksje] Brûnzen tiidrek
De earst skriuwende sivilisaasje yn Jeropa wienen de Minoanen op it Grykske eilân Kreta en letter de Miseanen yn oare parten fan it hjoeddeiske Grikelân fan de 2e ieu f.Kr. ôf.
[bewurkje seksje] Izer tiidrek
[bewurkje seksje] Grikelân en de Balkan
Oan ‘e ein fan it Brûnsen tiidrek gongen de âlde Grykske keningrykjes ûnder, folgjend troch de Grykske Tsjustere Ieuwen en it Klassike Grikelân. De Balkan yn it Izer tiidrek hat bewenne west troch it Palaeo-Balkan folk, lykas Trasiëns en de Yllirianen
[bewurkje seksje] Kelten
Om 400 f.Kr. hinne, ferspried de La Tene kultuer har oer in grut gebiet yn ‘e Middellânske See oant it Iberysk Skiereilân ta, mingt mei oare folksgroepen hawwe hja de Keltiberyske kultuer foarme, en letter Anatolia. Trochdat de Kelten gjin skrift hienen, is der net folle bekend oer dizze groep. De Romeinen kamen mei har yn ‘e kunde en hie it bliken dien dat de Kelten in sterke groep meiinoar foarmden, wylst har organisaasje tige min west hat.
[bewurkje seksje] Itaalje
Yn klassike Itaalje hawwe ferskate etnyske groepen wenne foar de Romeinske Dominânsje. Net alle groep wienen allike folle besibbe meiinoar. Guon hawwe Italyske talen praat, oaren Gryksk trochdat hja Hellentyske kolonisten wienen, wylst oare Yndo-Jeropeesk wienen of somtiden hielendal net iensen Jeropeesk wienen.
[bewurkje seksje] Noard-Jeropa
Noard-Jeropa hat it wengebiet fan de Germanen west, hjir komme nei alle tinzen de Friezen ek wei. Tacitus wie ien fan de Romeinen dy’t in soad oer de Noard-Jeropeanen oan it begjin fan ‘e Kristlike jiertelling skreaun hat.
[bewurkje seksje] Helleenske en Romeinske Ryk
-
Sjoch ek: Romeinske Ryk foar mear ynformaasje op dit mêd.
De Helleenske Sivilisaasje begûn mei it foarmjen fan stêd-steaten (meast wichtige wienen: Atene, Korint, Sirakuse en Sparta), mei ferskate oerheden en kulturen, en de ûntwikkelings fan oare saken lykas sosjale wittenskip, sport, teater en muzyk. De Helleenske stêd steaten stiften koloanjen oan de kust fan de Swarte See en de Middellânske See. Fan de 4e ieu f.Kr. de Masedoanyske kening Filippus II in oan de Grykske stêd-steaten, en hja moatte ûnder Masedoanysk regear gearwurkje. Aleksander de Grutte ûndernimt in fjildtocht, en bringt de Masedoanyske kultuer nei Perzje, Egypte en Yndia.
In protte saken by de Romeinen wienen sabearre fan ‘e Helleenske kultuer. It woeksen fan Rome bûten it hjoeddeiske Itaalje hat it begjin west fan it Romeinske Ryk.
[bewurkje seksje] Midsieuwen
-
- Sjoch ek: Iere Midsieuwen foar mear ynformaasje op dit mêd.
- Sjoch ek: Midsieuwen foar mear ynformaasje op dit mêd.
Mei Midsieuwen wurdt de perioade tusken rûchwei 500 en 1500 nei Kristus oantsjutten. Nei de fal fan it Romeinske Ryk en it Grutte Folkeferfarren krijt de posysje fan Kristendom stal en Jeropa is partsjen yn ferskate lytse keningrykjes. De twa grutste lannen yn ‘e midsieuwen binne it Frankyske Ryk en it Hillige Roomske Ryk, alhoewol’t beide net ferlike wurde kinne mei lânstrukturen fan hjoed de dei.
[bewurkje seksje] Renessânse en Reformaasje
Petrarch skreau om it jier 1330 hinne: 'Ik libje no, ik soe leaver berne wêze wollen yn in oare tiid.' Hy wie entûsjast oer de Grykske en Romeinske âldheid mei ferneamde manlju fan doe. Matteo Palmieri skreau om it jier 1430 hinne: 'Yndied mei no eltse tinkende geast god tanksizze dat hy de permisje krigen hat om yn in nij tiidrek berne te wurden.' It hat de berte fan de renessânse west; in nij tiidrek dêr't wiisheid tige wichtich yn wie.
De renessânse krige syn gerak troch it woeksende omtinken oan de Latynske en Grykske âldheid. Dat sette keunstners en skriuwers dêrta, brûkme te meitsjen fan Grykske en Romeinske foarbylden foar har wurk, der wie ek fierdere ûntwikkeling troch minsken lykas Leonardo da Vinci. In protte Grykske teksten kamen fan Islamityske boarnen dy't har allyksa ferbettere hienen. Wichtige politike 'statements' komme ek út dizze perioade. Machiavelli's politike skriuwen yn The Prince waard letter de bases foar absolutisme en real-polityk, krekt sa wichtich wie winliken it brûkme fan it artistyk wêzen troch regearen om har macht te uterjen.
De korrupsje yn 'e katolike tsjerke befoardere de protestânske reformaasje. It krige mear folgers, benammen by prinsen en keningen dy't harren macht fersterkje woenen troch harren steatlike sibskip te ferbrekke mei de katolike tsjerke. Njonken Martin Luther kamen ek oare ideën fan 'e grûn lykas John Calvin waans kalvinisme hieltyd mear ynfloed krige yn in protte lannen en Kening Henry VIII fan Ingelân dy't briek mei de katolike tsjerke yn Ingelân en út ein sette mei de Anglikaanske tsjerke. Dreaun troch de ferskate religy's brutsen oeral oarloggen út, en njonkelytsen krigen ferskate monargyen mear macht.
De protenstânse reformaasje hat lykwols ek laat ta in sterke beweging yn 'e katolike tsjerke ferneamd as de Tsjin-reformaasje, hokker rjochte wie op it lytser meitsjen fan de korrupsje en it fuortsjerkjen fan it katolike dogma. In wichtige groep yn 'e katolike tsjerke dy't woeksen is út dy beweging binne de Jezuïten, wa holpen hawwe oan it behâld fan it katolykisme yn East-Jeropa. Dochs hat de katolike tsjerke syn foarneamste plak ferlern troch de reformaasje, grutte parten fan Jeropa stienen no net mear it katolike wjuk en keningen yn oare katolike lannen namen de kontrôle fan de tsjerklike ynstânsjes oer yn har eigen keningriken.
Oars as yn west-Jeropa, wienen de lannen yn sintraal Jeropa, de Poalsk-Letske Uny en Hongarije, mear tolerân. Wylst hja de dominânsje fan de katolike tsjerke besochten te behâlden, joegen hja ek romte foar oar leauwen. Sintraal Jeropa rekke skieden tusken Katoliken, Protestanten, Ortodoksen en Joaden.
In oare wichtige ûntwikling yn dizze rite wie it waaksen fan grut-Jeropeeske ideën. Eméric Crucé (1623) kaam mei it idee fan in Jeropeeske ried, mei de yntinsje it einigjen fan oarloggen yn Jeropa; it besykjen fan in lange-termyn-frede hat net in súkses west, alhoewol't de Jeropeeske lannen (útsein it Russyske en Ottomaanske Ryk) kamen yn it Ferdrach fan London de frede oerien. De measte oarloggen brutsen nei in pear jier wer út. De reformaasje makke ek Jeropeeske frede mooglik foar frijwat ieuwen.
Yn de 15e ieu, oan 'e ein fan de midsieuwen, woeks de macht fan guon monargyen lykas Frankryk, Ingelân en Spanje. Oan de oare kant woeks ek de macht fan it parlemint yn it Poalsk-Letske Ryk, dy't rjochten naam fan de Poalske kening. De nije macht fan guon steaten brochten parleminten, en der wie mear gearwurking tusken de ferskate lannen, stêden, boere republiken en ridders.
[bewurkje seksje] Ier moderne tiidrek: 16e, 17e en 18e ieu
[bewurkje seksje] Modern Jeropa
[bewurkje seksje] Wrâldoarloggen
-
- Sjoch ek: Earste Wrâldkriich foar mear ynformaasje op dit mêd.
- Sjoch ek: Twadde Wrâldkriich foar mear ynformaasje op dit mêd.
[bewurkje seksje] Kâlde kriich
Troch de beide wrâldoarloggen rekke Jeropa har dominante posysje yn de wrâld kwyt. Troch de Yalta Konferinsje wienen de Jeropeeske op 'en nij lutsen, en partsje Jeropa yn twa machtsblokken, de westlike lannen en it eastblok. De Feriene Steaten and west-Jeropa (Grut-Brittanje, Frankryk, Itaalje, West-Dútslân ensfh.) kamen gear yn de NAFO alliânsje om har te hoedjzen foar in mooglike Sowjetuny oanfal]]. Letter stiften de Sowjetuny en east-Jeropa (Poalen, Tsjechaslowakije, Hongarije, Roemeenje, Bulgarije, East-Dútslân) it Warsjaupakt om har te hoedzjen foar in mooglike F.S. oanfal.
Stadich begûn west-Jeropa mei in proses fan útwreiden politike en ekonomyske yntegraasje, lânngst nei in ferienigd Jeropa om in oare kriich foar te wêzen. Dat proses hat de bases lein foar organisaasjes as de Jeropeeske Uy en de Ried fan Jeropa.
De Solidarność beweging yn de 80er jierren ferswakke it kommunistyske regear yn Poalen. De Sowjet lieder Mikhail Gorbachev wie de ynisjator fan de glasnost en perestroika, dêr't de Sowjetynfloed yn Jeropa minder fan wurden is. Yn 1991 klappe de hiele Sowjetuny yninoar, dêr't 15 nije lannen út ûntstean binne, mei Ruslân dat de sitten fan de Sowjetuny yn de Feriene Steaten Feiligens Ried oernommen hat.
It grutste opskuor brus fûn plak yn Joegoslaavje, op 'e Balkan. Fjouwer naasjes (Sloveenje, Kroaasje, Bosnje en Masedoanje) fan de seis Joegoslavyske republiken ferklearden harsels ûnôfhinklik, mei kriich as gefolch, yn guon parten oant 1995. De oare twa republiken foarmden de nije Joegoslavyske Republyk (Servje en Montenegro), mei Slobodan Milošević as haad fan de steat. Milošević liede Servje en Montenegro yn de Kosovo-Kriich, en is fan de troan treaun nei syn regear ferswakke wie troch NATO loftoanfallen tsjin Servje en Montenegro.
Nei it kâlde-kriich tiidrek, besochten de NATO en de Jeropeeske Uny de bannen mei lannen út it âlde Warsjaupakt te fuortsjerkjen.
[bewurkje seksje] Jeropeeske Uny
-
- Sjoch ek: Jeropeeske Uny foar mear ynformaasje op dit mêd.
