Albert Einstein
From Wikipedia
 |
Cheest artícul al è scrivüü in koyné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
Albert Einstein l'é stà vün di püsséé grant scienzià dela storia. L'era un fisich, e in dela sò vida l'a fà un bel pù de scuvert c'an cambià tütt in del mund dela fisica.
L'è sta però minga dumé un fisich, ma al s'è ucupà anca de filusufia e, in di sò ültim ann in America, anca de pulitica (eren i ann dela segunda guèra mundiaal).
[redatá] La gjuventü
Albert Einstein l'è nassüü a Ulm, in Germania, ul 14 de marz del 1879; i sò gent eren dü gjüdéé, sa cjamaven Hermann Einstein e Pauline Koch e gh'eren un stabiliment de machinari eletrich. Vist ca la sò familia l'è stada spess in dificultà ecunomich, l'a duvü cambià cà un muntun de völt quand l'era amò piscinin; l'è stà de cà a Monaco, a Pavia, e pö amò a Berna, in Svízzera.
Propi per quest, Einstein l'era un bagain cunt i sò prublemi (forsi al gh'era anca la dislessia), e al nava minga begn a scöra (adiritüra sa dis ca l'era un asen in matematica).
In tütt i modi, l'è anda innanz cunt i scör e l'à cjapà ul diploma ad Aarau, semper in Svizzera, in del 1896.
In del 1898 l'à cugnussü una tusa serba ca la sa cjamava Mileva Maric; quatr'ann dopu gh'an vüü una tuseta, Lieserl (ca però l'è morta amò piscinina). Intant, Albert l'era riüssìì a utegnì la citadinanza svizzera e a entrà in del Pulitecnich de Zürich (Eidgenössische Technische Hochschule).
[redatá] Einstein cumè scienzià
In del 1905, intant c'al lavurava al üfizi dii brevètt a Berna, Einstein l'à püblicà un articul de fisica, cjamà in tudesch "Zur Elektrodynamik bewegter Körper ("L'eletrudinamica dii ropp in muviment"), indué ca sa parla de l'interaziun di ropp carich (vör dì cunt una carica eletrica) cunt ul camp eletrumagnetich, e de cumé tüta sta roba la cambia a segunda che la persuna ca la varda l'è ferma o la sa möff. Da chi la sa svilüparàà, in dii ann, la teuria dela Relatività ristrèta. Semper del 1905 l'è un olter articul ca parla de l'efèt fotueletrich; da chel articul chì, dopu un quai ann, la nassarà la bròca dela Fisica cjamada mecanica quantistica. Per finì quel ann triunfal, l'à anca metü in pé la teuria del motu brownian.
Intant c'al faseva tüta sta roba, l'à anca cumincià a insegnà in dii üniversità (prima a Berna, pö a Praga e, dopu ul 1914, a Berlin).
In del 1915 Einstein l'à pö prupost una teuria relativistica della gravitazium, ca la sarà pö cugnüsuda cumè la teuria dela Relatività general; l'è chì ca sa cumencia a parlà del cuncètt del spazi-temp a 4 dimensium. Da sübit sta teuria l'à cumincià a stàch in süi ball ai olter scienzià: prim, perché l'era inuvativa, e a dach à trà ala teuria al vureva dì trà via un bel tocch dela fisica clasica; segunt, perchè l'era una teuria ca la vegniva da un ragjunament matematic, e minga daii uservazium; terz, perchè la matematica ca l'era aduperada l'era trop dificil.
Ma Einstein l'à sugütà a cercà de validala, e al gh'è riüssìì in del 1919, ann ca gh'è stà un eclissi de suu; an fà dü misürazium e al s'è vist ca la massa del suu ga faseva cambià la traietoria ala lüs dii stell. Per ul sò lavurà a pruposit del'efèt fotueletric g'an dà, in del 1921, ul Nobel per la Fisica.
In di chi ann lì Einstein l'è partìì cunt i sò ricerch de truvà dii spiegazium diferent per i fenomen quantistich, vist ca anca a lü la mecanica quantistica la ga nava un pù de travers (vist ca sa parla de prubabilità e minga de efèt reai); ai gent ca inveci ga piaseva sta teuria ga respundeva "Diu al gjüga minga a dadi".
In del 1933, intant ca l'era diretur de l'istitütt de fisica a Berlin, ul guvernu de Hitler l'à fà una lecc aposta per cascià via tütt i prufesur giüdéé; a chel temp lì Einstein l'era anca prufesur al üniversità de Princeton, in America, e alura l'à cjapà sü e l'è scapà dala Germania. In del 1940 l'à cjapà la citadinanza americana.
In dii sò ann in America, Einstein l'à lavurà per truvà una teuria per mett insèma la gravità e la forza eletrumagnetica. Lü l'era minga amò a cunuscenza dii olter dü forz fundamentai: la forza nüclear forta e la forza nüclear debul, ch' in stà scuvèrt dopu ca lü l'è mort. La teuria ca l'è vegnüda fö l'era minga però tüta gjüsta.
Einstein l'è mort a Princeton, ul 18 de april del 1955.
In del munt dela scienza, Einstein l'è stà verameent rivulüziunari, in stess de Isaac Newton ai sò temp. L'è stà però anca un scienzià unèst, ca l'à minga negà i ropp ca ga piaseven no (ad esempi cumé l'à fà cun la mecanica quantistica).
