Pongaurisch
Aus Wikipedia
![]() |
Der Àrtikl is im Dialekt „Stådt-Såizburgarisch“ gschriem worn. | ![]() |
Boarisch (Pongaurisch) |
||
---|---|---|
Vabreitungsgebiet | Östareich (Bundeslãnd Såizburg) | |
Sprecha | za. 60.000 | |
Linguistische Klassifikazion |
|
|
Offiziella Stàtus | ||
Ãmtsspråch in | - | |
Språchcodes | ||
ISO 639-1: | - | |
ISO 639-2: | (B) gem | (T) - |
SIL ISO 639-3: | BAR |
Pongaurisch wird da Dialekt gnãnnt, den ma im Såizburga Lãnd (Östareich), im Bezirk St. Johànn im Pongau (oda kurz Pongau gnãnnt) rédt. 's Pongaurische is a Üwagãngsdialekt zwischn Mittl- und Südboarisch und håd sowoih südboarische åis à mittlboarische Elemente. Südboărisch wàrad zum Beispüi dé Lautvaschiabung vô "ck" zu "ckch" oda an stårk betontn "ch"-Laut (wia im Tirolarischn). 's håd à auffällige Nasàllaute, dé nur in der Gegnd vôm tirola Untalãnd, Pinz- und Pongau vurkemman. Weitas fåid à dé Vaniedlichungsform mit 'ai' auf, wia z. Bsp. Katzai, a bissai, a Schweindai, a Nudai/Nidai usw.
Inhaltsverzeichnis |
[dro werkln] Haitige Situazion
Ma kã sång, dass da Dialekt im Begriff is, sé z'wãndln, und durchn stårkn Zuzug vô Leid aus ãndane Regionen vô Östareich imma mehr vôm Donauboarischn beeîflusst wird, speziell vôm Dialekt aus da Stådt Såizburg. Am stärkstn foid dés im Eîzugsgebiet vô dé zwà Klâstädte St. Johànn und Bischofshofn, sowia dé zwà berümtn Kurorte Båd Hofgàstein und Båd Gàstein auf, wo dé Kinda schô merklich ãndas redn wia zum Beispüi no dé Öitan. Vô Genarazion zu Genarazion wird da Dialekt imma üwaregionàla. Dé öitane Genarazion vawendt no Ausdrügg, dé dé jüngane zwår im Großn und Gãnzn vasteht, zum Großteil åwa nimma benützt. Weitas bemerkt ma à dé daitliche Åbschwächung vom "ckch" zu "ck" oda sogår "gg", sowiam "chch" zu "ch", Wegfåi vô diversn Nasal-Diftongen und Nasàllautn, sowia dé Vawendung da Vaniedlichungsform mid "al", zB Kàtzal, a bissal, a Schweindal, a Nudal. A weitas Fänomen is à, dass dé Leid, dé auf an Bauanhof aufgwåggsn san, no daitlich mehr Pongaurisch redn wia dé Leid vô Årbeitafamilien.
In dé klànen Gmoana is da Dialekt nåch wia vor guad erhåidn. Am bestn håd a sé in de Seitntäla wia zum Beispüi im Grossårlatåi oda Klâårlatåi erhåidn. St. Johànna und Bischofshofna håbm midunta schô Schwierigkeitn, dé Sprecha vô dé Täla z'vastêh - wãnn dé speziell pongaurische Ausdrügg vawendn.
[dro werkln] Dialektändarungen
Da urtümliche Dialekt vôm Pongaurischn kennt wia 's Owaboarische kân Buachståm „ü“ und „ö“; zum Beispüi wird d' hochdaitsche Laut „el“ im gstãndnen Pongaurisch néd zu Ostmittlboarisch „öi“, sondan wia in Owabayan zu „èi“. z. Bsp.:
- „Gèid“ oda à „Gèit“ ãnstått „Göid“
- „schnèi“ ãstått „schnöi“
- „hèifm“ ãstått „höifm“
Da hochdaitsche Endsüim „-iel“ wird néd zu Ostmittlboarisch „üi“ sondan wia im benåchbårtn Pinzgau sowia 'm Berchtsgåna Lãnd zu „-ii“. Wia z. Bsp.:
- „vii“ ãnstått „vüi“
- „Hiife“ ãnstått „Hüife“
- spiin ãnstått „spüin“
's „ö“ wird wia in Owabayan zu „e“ oda „è“. z. Bsp.:
- „Èstareich“ ãnstått „Östareich“
- „éfta“ ãnstått „öfta“
Bei da jüngan Genarazion san dé Fromen åwa kaum no ãztreffm. Im Großåraltåi, wo da Dialekt no recht urtümlich is, san dé Wariàntn à am Rüggzug.
[dro werkln] Untateilung
A Sprecha vô an ãndan boarischn Dialekt kã néd ausmåchn vô wo da im Pongaua Dialekt Rédnde her is. Leid dé 'n Dialekt beherrschn, kennan genaua untascheidn vô wöicham Ort dé éntsprechnde Person herkummt, weil sé da Dialekt bereits vô Ort zu Ort leicht untascheidt. Zum Beispüi a Grossårla kã mid Sichaheit sång, ob wer aus St. Johànn kummt oda néd, weil dé Leid no an bsundas urtümlichn Dialekt redn. Grossårla sprechns "ck" bzw. is "ch" sehr hårt (wia im Tirolarischn) aus. Nasàllaute wia z. Bsp. im Wort "Gmoã" wern mehr nasàliarta ausgsprochn wia dés in St. Johànn oda Bischofshofn da Fåi is (då tendiarts mehr zum "a" hî), weils Pongaurische in dé zwà Orte bereits mehr vôm Donauboarischn durchn stårkn Zuazug vô Leid aus ãndare Regionen vô Östareich beeîflusst worn is. Schwårzåch khert à mehr zum modaràtan Dialektgebiet vôm Pongaurischn, während ma ungefähr 2 km weida in St. Veit bereits schô wieda an urtümlichan Dialekt redt. Dés is begründbår durch dés, dass Schwårzåch imma schô mehr a Årbeitagmoa gwésn is, während St. Veit lãnge Zeid durch d' Lãndwirschåft prägt gwésn is. Speziell in dé Seitntäla vôm Såizåchtåi is da Dialekt no recht urtümlich erhåitn und då speziell vô öidane Leid, åwa à in dé Gmoana Werfm und Pfårrwerfm dé beide im Såizåchtåi lieng, zur Grénz zum Tennengau hî.
Weitas kã sé da Dialekt in St. Johànn bzw. Bischofshofn söiwa recht untascheidn. Leid in dé Ortsteile redn meist no urtümlicha wia dé im Ort söiwa.
's Ennspongaurische stöit ebmfåis a Untagrubbm vôm Pongaurischn dår, obwoih Sprecha vôm Såizåchpongaurischn dés néd genau untascheidn kenna obs a Ennspongaua oda a Såizåchpongaua is. In da Regl rédn dé Ennspongaua åwa no urtümlicha wia dé Såizåchpongaua.
[dro werkln] Beispiele
[dro werkln] Beispüiwörta
Pongaurisch | Stådingarisch (Såizburg) | Hochdeitsch |
---|---|---|
nid | néd/ned | nicht |
zàch | miahselig/zàch | mühselig |
Làssing | Frühling | Frühling |
Hérest | Herbst | Herbst |
Roã | Åbhãng | Abhang |
åichibloackt | åwegschmissn | hinuntergefallen |
mågst a Fotzn/Detschn | mågst a Wàtschn/àne ãdràht | willst du Schläge |
Naidai/Naidal | Bussal | Küsschen |
tenk/dengg | links | links |
åft håsd a Pech | nåcha håst a Pech | danach hat man eben Pech |
Àmpa | Küwe | Eimer/Kübel |
Miichbutschn | Müichkãnn | Milchkanne |
Piché | Hügl/Hüge | Hügel |
ebbas | etwås/wås | etwas |
enck | aich/enk | euch |
znàgst amåi | båid amåi | bald einmal |
Zwåugstèiz | Wåschschüssl | Waschschüssel |
léb låb | zimle schlecht | ziemlich schlecht |
Grànkn Såissn | Preislbeermamalàd | Preiselbeermarmelade |
sëig wuscht woi s' Irgest seî | dés wàrad schô dés Ärgste | Das wäre wohl ganz schön schlimm |
kléckhéscht | stâhårt | steinhart |
Droatsau | ein mit Getreide gefüttertes Schwein | |
Lââ | Lawine | Lawine |
drei/droi | drei | drei |
schiaga | fåst | fast/schier |
tréntn | drübm | drüben |
aizai | bissl | bisschen |
scheickig | liab/nett | nett |
båtschiarigs Trichai | liabs Dirndl | hübsches Mädchen |
gutt | klass/toll/leiwãnd | klasse/toll |
zwê(n)/zwoa/zwo (gschlechtsåbhängig m/s/w) | zwà/ (Åid-Stådt-Såizburgarisch) zwoa | zwei |
Diwan | Couch | Couch |
fêscht/vorigs Jåuh | vorigs Jåhr | vergangenes Jahr |
åûgétzt | åbgrutscht | abgerutscht |
Kliabhacke | klàne Håckn | kleine Hacke |
Janka | Janka/Jàggn | Jacke |
Gstroû | Widda | Widder |
Mànggai/Mànggal | Murmltier/Manggal | Murmeltier |
òûhabig | ãhänglich | anhänglich/aufdringlich |
Hådan | Hådan/Fetzn | Fetzen/Putztuch |
iawand/iawends | åb und zuă | ab und zu |
gàch | gàch/schnöi | schnell |
Gràxn | Gràxn | altes Auto/Korb |
Zecka | Korb | Korb |
Kletzn | Kletzn | gedörrte Birnen |
Ziwém/Zibebm | Zwetschgn | Zwetschke |
Bêêheiga wtl.: "Beerenheiger" | Egoist | Egoist |
hoia/haia | haia | heuer/dieses Jahr |
schwåschz | schwårz | schwarz |
greã | grea/grün | grün |
blohàppàt | blossfiăßig/bårfuăssig | barfüßig |
àrschlings | årschlings/rügglings | rücklinks |
godln | nåchedösn | dösen/nachnickern |
bleâgétzn | jàmman | jammern |
ninascht | nirngs | nirgends |
[dro werkln] Beispüisätz
Tüpische Beispüisätz wàràdn no:
- Pongaurisch: Doscht amåi im Hérest håd 's in Lodan vo da Gmoã åichibloăckt iwas Roã.
-
- Modaràts Pongaurisch: Nailich im Herbst håd 's in Lodan vo da Gmoã åwebloăckt üwas Roã.
-
- Stådingarisch: Nailich im Herbst håds 'n Loda vô da Gmoa åwegschmissn üwan Hügl.
-
- Hochdaitsch: Neulich im Herbst ist der gut gebaute Gemeindearbeiter gestürzt und den Abhang hinuntergerollt.
- Pongaurisch: Àh dés greâne Schaickai gfoischt ma guad, séig mechat i håum.
-
- Modaràts Pongaurisch: Ma dés greâne Schaickal gfoit ma guad, dés mechat i håm.
-
- Stådingarisch: Ma dé grüne/greane Westn is voi liab, dé mechad i håbm.
-
- Hochdaitsch: Diese grüne Weste finde ich sehr schön, ich würde die gerne haben wollen.
- Pongaurisch: Hoia im Winta is oãfåcht iwahaupt koã Schnee zan Schiefåuhn dåu gwén, fêscht håd 's gnuag geem.
-
- Modaràts Pongaurisch: Haia im Winta is oãfåch üwahaupt koã Schnee zum Schiefåhrn då gwén, vurigs Jåhr/Jåuh håd 's gnuag geem.
-
- Stådingarisch: Haia im Winta wår néd wirklich a Schnee då zum Schifåhrn, vorigs Jåhr håd 's gnuag geem.
-
- Hochdaitsch: In diesem Jahr im Winter hat es kaum Schnee gegeben zum Schifahren, letztes Jahr war genug da.
[dro werkln] Schau à unta
[dro werkln] Åigemeines üwa d' Boarische Språch
- Boarische Språch
- Boarische Umschrift
- Boarische Ausspråch
- D Wochadåg auf Boarisch
- Nordboarisch
- Westmittlboarisch
- Ostmittlboarisch
- Südboarisch
- Boarische Dialekte im Vagleich
- Bsundaheitn im boarischn Vokabulàr
[dro werkln] Grammàtik vô da Boarischn Språch
- Boarische Grammàtik (Adjektive)
- Boarische Grammàtik (Adverb)
- Boarische Grammàtik (Pronomen)
- Boarische Grammàtik (Substantive)
- Boarische Grammàtik (Verbm)
[dro werkln] Gschicht vô da Boarischn Språch
[dro werkln] Regionàle Dialekte vôm Boarischn
[dro werkln] Sonstigs
- Grossårl (Àrtikl auf Pongaurisch)
- Sidboarisch (Àrtikl auf Pongaurisch)