Cernyweg

Oddi ar Wicipedia

Baner Cernyw

Mae Cernyweg (Kernewek, Kernowek, neu Curnoack) yn iaith Geltaidd. Bu'r iaith farw ond mae wedi cael adfywiad dros y ganrif ddiwethaf ac mae tua mil o bobl yng Nghernyw yn siarad Cernyweg. Mae'n bosibl gwrando ar y newyddion yn Gernyweg ar BBC Radio Cornwall bob nos Sul. Mae'n hynod ddiddorol i siaradwyr Cymraeg wrando arno, gan ei bod ar adegau'n swnio fel Cymraeg.

Mae'n bosib dysgu'r iaith drwy'r Rhyngrwyd, drwy ddefnyddio Kernewek Dre Lyther lle ceir nifer o wersi ar ffurf Adobe Acrobat.

[golygu] Hanes

Mae'r Gernyweg yn hanu o iaith Brythoniaid de-orllewin Prydain, a gafodd eu gwahanu o Frythoniaid y Gorllewin (y Cymry) wedi brwydr Deohram, ym 577. Aeth tiriogaeth y Brythoniaid yn y de-orllewin yn llai ac yn llai nes oddeutu 810, pan goncrwyd Dyfnaint gan y Sacsoniaid gan adael Cernyw yn unig yn nwylo'r Brythoniaid. Concrodd Athelstan, brenin y Sacsoniaid, Gernyw tua 920, ond ni wladychwyd y wlad gan Saeson fel y digwyddodd yn Lloegr, ac Athelstan a wnaeth Afon Tamar yn ffin rhwng y Saeson yn Nyfnaint a'r Brythoniaid yng Nghernyw. Er hyn, parhaodd yr iaith i fyw hyd o leiaf y ddeunawfed ganrif, gan gyrraedd uchafbwynt o oddeutu 38,000 o siaradwyr (amcangyfrif Ken George) yn y drydedd ganrif ar ddeg.

Symudiad terfyn ieithyddol Cernyweg 1300-1750

Astudiwyd Cernyweg Modern Cynnar yn y 1700au gan yr ieithydd o Gymro, Edward Lhuyd. Erbyn hyn, roedd yr iaith yn marw allan yn gyflym. Mae chwedl yn dweud mai'r person olaf i siarad yr iaith fel mamiaith oedd Dolly Pentreath, a fu farw ym 1777. Ond mae tystiolaeth bod rhai siaradwyr brodorol wedi parhau tan y 19eg ganrif. Er iddi ddweud, yn ôl y chwedl, "My ny vydn kewsel Sowsnek!" - dwi ddim isio siarad Saesneg! - roedd hi yn gallu ychydig o Saesneg o leiaf. Mae'n bosibl mai'r person olaf i siarad Cernyweg yn unig oedd Chesten Marchant, a fu farw ym 1676.

[golygu] Adfywiad

Ar ddechrau'r ugeinfed ganrif, gwelwyd adfywiad yn yr iaith. Erbyn y dauddegau, sefydlwyd Gorsedh Kernow - Gorsedd Cernyw, i sicrhau fod yr iaith yn parhau, yn debyg i fudiad yr Eisteddfod yng Nghymru. Ym 1967, sefydlwyd Kesva an Taves Kernewek - Bwrdd yr Iaith Gernyweg (mudiad gwirfoddol). Pwrpas y bwrdd oedd perswadio pobl leol, a thrwy'r wlad, i ddysgu'r iaith. Ym 1979 sefydlwyd Kowethas an Yeth Kernewek - Cymdeithas yr Iaith Gernyweg i ymgyrchu dros yr iaith, drwy wthio am ddefnydd o'r iaith mewn sefyllfaoedd pob dydd. Wedi llwyddiant Kowethas erbyn 1985, parhaodd y ddau gorff i fod yn annibynnol ond i weithio yn agos gyda'i gilydd.

Mae'r cofnod cynharaf yn y Gernyweg sydd wedi goroesi i'w ganfod mewn llawysgrif Lladin a luniwyd yn y 9fed ganrif. ^[1] Ond ni ddatblygodd orgraff safonol yn y Gernyweg fel ag a ddigwyddodd yn y Gymraeg. Erbyn hyn mae pedair ffordd o ysgrifennu Cernyweg.

Mae'r rhan fwyaf o siaradwyr yn defnyddio 'Kernewek Kemmyn', sydd wedi'i seilio ar lenyddiaeth Cernyweg Canol gydag orgraff i gynrychioli'r seiniau tybiedig.

Kernewek Unyes (Cernyweg Unedig), y ffurf a ddyfeiswyd gan Robert Morton Nance yn bennaf, gydag orgraff Cernyweg Canol wedi'i safoni, oedd y ffurf a ddefnyddiwyd dros y rhan fwyaf o'r ugeinfed ganrif.

Ym 1986 datblygodd Ken George, awdur Gerlyver Kernewek-Sawsnek Kernewek Kemmyn (yn llythrennol Cernyweg Cyffredin). Fe fabwysiadwyd y system gan Fwrdd yr Iaith Gernyweg, ac mae hyd at 80% o ddysgwyr a siaradwyr Cernyweg yn ei ddefnyddio.

Yn y 90au datblygwyd ffurf adolygedig o Kernewek Unyes, UCR ('Unified Cornish Revised'), gan Nicholas Williams, wedi'i seilio ar destunau o gyfnod ychydig yn ddiweddarach yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Cyhoeddwyd geiriadur mewn UCR yn 2000.

Ac yn olaf, gwell gan rai siaradwyr ddefnyddio Cernyweg Diweddar, sef iaith yr 17eg a'r 18fed ganrifoedd. Dyma'r ffurf a adferwyd yn yr 80au o dan yr enw Curnoack Nowedga (Cernyweg Modern) gan Richard Gendall ac eraill. Mae orgraff Cernyweg Diweddar yn edrych yn aml yn debycach i orgraff y Saesneg.

Mae'r Testament Newydd wedi'i gyfieithu i Kernewek Kemmyn, ac i UCR.

Mae'r dadlau sydd wedi bod rhwng cefnogwyr y ffurfiau gwahanol wedi'i ganoli yn helaeth ar y cwestiwn i ba raddau, wrth adfer iaith farw, y dylid glynu wrth orgraff y testunau ysgrifenedig sydd ar gael o'r cyfnod pan oedd yr iaith yn fyw, ac i ba raddau mae'n deg i sillafu geiriau er mwyn dangos eu seiniau tybiedig.

[golygu] Esiamplau

Mae'r rhestr yma yn cymharu Cernyweg (mewn Kernewek Kemmyn ac UCR) gyda'r ddwy iaith Frythoneg arall, Cymraeg a Llydaweg, a Saesneg.

Cernyweg (UCR)	Cernyweg (KK)	Cymraeg	Llydaweg	Saesneg
Kernowek	Kernewek	Cernyweg	Kerneveureg	Cornish
gwenenen	gwenenenn	gwenynen	gwenanenn	bee
chayr, cadar	kador	cadair	kador	chair
cues	keus	caws	keuz	cheese
yn mes	yn-mes	i maes	er-maez	out
codha	koedha	cwympo	kouezhañ	(to) fall
gavar	gaver	gafr	gavr	goat
chy	chi	tŷ	ti	house
gweus	gweus	gwefus	gweuz	lip
aber	aber	aber, genau	aber	mouth (river)
nyver	niver	rhif, nifer	niver	number
peren	perenn	gellygen	perenn	pear
scol	skol	ysgol	skol	school
megy	megi	mygu	mogediñ	(to) smoke
steren	sterenn	seren	steredenn	star
hedhyw	hedhyw	heddiw	hiziv	today
whybana	hwibana	chwibanu	c'hwibanat	(to) whistle

Beth yw'r gair am....

Bore da - Myttin da

P'nawn da - Dohajydh da

Noswaith dda - Gorthewer da

Nos da - Nos da

Sut yda chi? - Fatla genes?

Iawn diolch - Yn poynt da, meur rasta

Diolch - Meur rasta

Os gwelwch yn dda - Marpleg

Iawn boi? - Hou sos?

Pwy dych chi? - Piw os'ta?

Allan ydw i - Allan ov vy

Sut wyt ti? - Fatla genes?

yn da iawn rydw i diolch, a ti? - Yn poynt da ov vy meur rasta, ha ty?

[golygu] Nodiadau

↑ Copi o De Consolatione Philosophiae gan Boethius yw'r llawysgrif. Mae'r nodyn Cernyweg ud rochashaas i'w weld uwchben y Lladin y mae'n ei gyfieithu. Gweler:
- Oxford scholars detect earliest record of Cornish website a
- Sims-Williams, P. 'A New Brittonic Gloss on Boethius: ud rocashaas', Cambrian Medieval Celtic Studies 50 (Winter 2005), 77-86.