Fuga

Van Wikipedia

Voor het eiland in het noorden van de Filipijnen, zie: Fuga (eiland)

Een fuga (it.: Ricercare, zoeken) is een muziekvorm waarin meerstemmigheid (contrapunt) en gevarieerde herhaling een hoofdrol speelt. Het belangrijkste thema wordt subject genoemd, en wordt als eerste eenstemmig gespeeld. De eerste inzet is doorgaans op de tonica en heet dux. Het tweede thema van het subject is doorgaans op de dominant en wordt comes genoemd. De melodie die in contrapunt tot het subject staat, heet contrasubject.

Een fuga heeft meerdere episodes, de eerste wordt ook wel expositie genoemd, omdat daaruit blijkt uit hoeveel stemmen de fuga bestaat. Elke expositie kenmerkt zich door een specifiek gebruik van bepaalde toonsoorten en themabehandelingen. Zo zijn er diverse contrapuntische technieken, zoals:

• inverse (horizontale spiegeling van het subject)
• retrograde (het subject achterstevoren)
• stretto (versnelde opeenvolging van thema-inzetten)
• augmentatie (proportionele vergroting van de notenwaarden, verlangzaming)
• diminutie (proportionele verkleining van de notenwaarden, versnelling)

Een dubbelfuga is een fuga waarin elk subject steeds tegelijkertijd met een vast contrasubject verschijnt, bijvoorbeeld het Kyrie eleison uit het Requiem van Mozart.

Fuga komt van het Latijnse fugere (vluchten). Johann Sebastian Bach heeft talloze fuga's gecomponeerd.

Beluister een driestemmige fuga in C-klein uit de cyclus das Wohltemperierte Klavier

[bewerk] Aantal stemmen

Over het algemeen heeft een fuga drie tot vijf stemmen, maar in grote koor- of orchestrale fuga's zijn zelfs acht tot tien stemmen mogelijk. Minder dan drie stemmen zijn erg zeldzaam, omdat in het geval van twee stemmen het zogenaamde subject enkel tussen de eerste en tweede stem kan verwisselen. Het meest bekende voorbeeld van zo'n tweestemmige fuga is de fuga in e uit het eerste boek van Bachs Wohltemperierte Klavier. Vaak worden zulk een tweestemmige fuga's - of toch dergelijke werken in een fugavorm - inventies genoemd. Eénstemmige fuga's zijn uiteraard onmogelijk. Wel is het mogelijk meerstemmigheid te suggereren, zoals door Bach gedaan wordt in zijn sonates en partita's voor viool en cellosolo. In het eerste deel van de vijfde suite voor cello solo schrijft Bach een suggestie van een meerstemmige fuga.

Laat ons hier wel even duidelijkheid scheppen over het begrip "stem": het gaat hier om een (melodie)lijn in de muziek, dit begrip impliceert dus niet dat het om een vocaal werk gaat.

[bewerk] Problemen bij het schrijven van een fuga

Tonale beantwoording

Wanneer het begin van het fugathema (de dux) de dominant bevat, kan dit bij beantwoording van een exact getransponeerde comes een dissonant opleveren. Een manier om dit te voorkomen is door de dominante tonen in het begin van de dux niet te transponeren over een reine kwint, maar over een reine kwart. Het betreft meestal het begin van het thema.

voorbeeld (in C groot)

dux g/c g c d/e f g c

comes c/g c g a/b c d g

modulerende dux

Bij een dux die een reine kwint omhoog moduleert, kan bij exacte beantwoording het probleem ontstaan dat de fuga erg ver van de begintoonsoort geraakt. In geval van een dux die van C groot naar G groot moduleert, zou dan een comes moeten volgen die van G groot naar D groot moduleert. Om dit te voorkomen krijgt het modulerende gedeelte van de comes een wending terug naar C groot, waardoor een voorzin-nazin-structuur ontstaat.