Enaresamisk språk
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
| enaresamisk (anarâškiellâ) |
||
| Klassifisering: | Uralsk samisk |
|
| Bruk | ||
| Tala i: | Finland | |
| Område: | Enare kommune | |
| enaresamisktalande i alt: | 300 | |
| Rangering: | Ikkje topp-100 | |
| Skriftsystem: | latinsk | |
| Normert av: | Forskningscentralen för de inhemska språken | |
| Språkkodar | ||
| ISO 639-1: | ||
| ISO 639-2: | smn | |
| ISO 639-3: | smn | |
| SIL | LPI | |
Enaresamisk er eit uralsk språk som blir snakka i Enare kommune i Finland. Det er det austlegaste av dei vestlege samiske språka. Enaresamisk blir snakka berre i Finland, og det har omtrent 300 talarar.
Dei første enaresamisk bøkene, ABC-bok og katekisme omsett av E.W. Borg, kom ut i 1859. Det moderne skriftspråket er laga under leiing av Lauri Itkonen. Det har vore grunnskoleundervisning i enaresamisk sidan 1979.
Innhaldsliste |
[endre] Skriftspråk
Enaresamisk blir skrive med det latinske alfabetet, med ein del tilleggsbokstavar. Siste rettskrivingsendring var i 1996, og resulterte i dette alfabetet:
- A/a, (Â/â), B/b, C/c, Č/č, D/d, Đ/đ, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, O/o, P/p, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, Y/y, Z/z, Ž/ž, Ä/ä, (Á/á).
Uttalen av bokstavane er som i nordsamisk, med visse unntak. Det viktigaste unntaket er bokstaven <á>. I tradisjonell, eldre enaresamisk vart ord som blir skrive med <á> uttalt med ein midtre, halvtrong, urunda vokal, midt mellom /a/ og /æ/ (<ä>). I dag har lydane attom <á> og <ä> falle saman i /æ/, ikkje ulikt lyden for <á> i austlege dialektar av nordsamisk. I skriftspråkeg blir <ä> brukt i første stavinga av eit ord, viss det står eller <e> i andre staving av same ordet, det blir brukt i einstava ord, det blir brukt i diftongen , og i uassimilerte finske lånord. Bokstavane <q, w, q, å, ö> blir også brukt i lånord.
[endre] Grammatikk
Enaresamisk lydlære kan best karakteriserast som grammatikkens svar på risikosport. Enaresamisk er full av komplekse lydvekslingar, der stadieveksling, fokalforlenging og -forkorting opptrer i eit komplisert og fascinerande samspel.
[endre] Stadieveksling
Enaresamisk har stadieveksling i tre gradar, på same måten som nordsamisk.
[endre] Kasus
Enaresamisk har 9 kasus: Dei grammatiske kasusa er nominativ, genitiv, akkusativ og partitiv. Dei tre første blir danna som i nordsamisk, suffikset som uttrykkjer partitiv er -d. Som i nordsamisk har genitiv og akkusativ falle saman i substantivbøyinga, distinksjonen blir halde oppe berre for talord. Bruken av nominativ, genitiv og akkusativ er som for nordsamisk, bortsett frå at enaresamisk i tillegg har partitiv. På same måten som essiv skil ikkje partitiv mellom singularis og pluralis.
Lokalkasusa er illativ og lokativ, dvs. at i-kasus og frå-kasus har falle saman i enaresamisk. Dei andre kasusa er komitativ (med X), essiv ((slik) som X)og abessiv (utan X).
[endre] Pronomen
| Norsk | nominativ | genitiv | |
|---|---|---|---|
| Første person (singular) | eg | mun | muu |
| Andre person (singular) | du | tun | tuu |
| Tredje person (singular) | han, ho | sun | suu |
| Første person (dual) | vi (to) | muoi | munnuu |
| Andre person (dual) | de (to) | tuoi | tunnuu |
| Tredje person (dual) | dei (to) | suoi | sunnuu |
| Første person (plural) | vi | mij | mii |
| Andre person (plural) | de | tij | tii |
| Tredje person (plural) | dei | sij | sii |
Her er bøyinga av eit personleg pronomen Eg/vi (dual)/vi (plural) i ulike kasus:
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
| Nominativ | mun | muoi | mij |
| Genitiv-Akkusativ | muu | munnuu | mii |
| Lokativ | must, muste | munnust | mist, miste |
| Illativ | munjin | munnui | mijjân |
| Komitativ | muuin, muin | munnuin, munnuuin | miiguim |
| Abessiv | muuttáá | munnuuttáá | miitttáá |
| Essiv | munen | munnun | minen |
| Partitiv | muđe | munnud? | miđe? |
[endre] Modus
Enaresamiske verb har 4 modi, indikativ, imperativ, kondisjonalis og potensialis.
[endre] Historie
[endre] Ytre språkhistorie
Den første boka publisert på enaresamisk var Anar sämi kiela aapis kirje ja doctor Martti Lutherus Ucca katkismus skrive og omsett til enaresamisk av Edvard Wilhelm Borg i 1859. Vi kan snakke om eit enaresamisk skriftspråk frå og med Lauri Arvid Itkonen ssi omsetjing av bibelhistoria i 1906, men han sette om andre bøker til enaresamisk tidlegare (Martin Luther og John Charles Ryles). Etter dette vart enaresamiske tekstar for det meste publisert av lingvistar, særleg av Frans Äimä og Erkki Itkonen, med hjelp av det finskugriske alfabetet. Størstedelen av hundreåret var det så svært lite litteratur tilgjengeleg på enaresamisk. Den store enaresamiske ordboka til Erkki Itkonen og medarbeidarane hans vart også skrive med den finskugriske transkribsjonen.
Enaresamisk fekk ei ny rettskriving i 1983, med skoleordboka til Matti Morottaja og Pekka Sammallahti. Denne rettskrivingsnormalen gjennomgjekk mindre endringar til neste, utvida utgåve av ordboka (1993), og er i dag den einaste rettskrivinga i bruk for enaresamisk. Det finske sametinget har etter etableringa av skriftnorma publisert ein god del bøker. Det kjem også ut eit blad.
Frå og med 1992 har samane i Finland rett til å bli møtt på sitt eige språk av myndigheitene innafor dei samiske områda, dvs. Enontekiö, Utsjoki, Enare og dei nordlege delane av Sodankylä. Enaresamisk blir berre snakka i Enare, som er Finlands einaste firspråklege kommune.
I 1986, vart Anarâškielâ Servi (Sambandet for enaresamisk språk) grunnlagt, for å fremje bruken av språket. Sambandet publiserer fleire bøker, lærebøker, ein kalender på enaresamiske. Dei har også frå og med 1997 grunnlagt eit språkbadsprogram for barnehagebarn i tettstaden Enare og i Ivalo.
Eit nytt fenomen er at enaresamisk er teken i bruk i rapsongar, av Mikkal Morottaja, under kunstnarnamnet Amoc.
[endre] Litteratur
- Itkonen, Erkki. Inarilappisches Wörterbuch. Lexica societatis fenno-ugricae: 20. Suomalais-ugrilainen seura. Helsinki. ISBN 951-9019-94-4.
- Olthuis, Marja-Liisa. Kielâoppâ. [Inari] : Sämitigge, 2000.
- Sammallahti, Pekka og Matti Morottaja 1983: Säämi-suoma-säämi skovlasänikirje = Inarinsaame-suomi-inarinsaame koulusanakirja. Ráidu ; 1. Helsset.
- Sammallahti, Pekka. Morottaja, Matti. Säämi-suoma sänikirje. Inarinsaamelais-suomalainen sanakirja. Girjegiisá. Ykkösoffset Oy, Vaasa 1993. ISBN 951-8939-27-6.
- Østmo, Kari. Sämikielâ vieres kiellân vuáðuškoovlâst. Helsinki : Valtion painatuskeskus, 1988.
[endre] Eksterne lenkjer
| Samiske språk |
| akkalasamisk | enaresamisk | kildinsamisk | lulesamisk | nordsamisk | pitesamisk | skoltesamisk | sørsamisk | tersamisk | umesamisk |
