Uralske språk

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Uralske språk er ein språkfamilie som består av to hovudgrupper: dei finsk-ugriske (som før vart sett som ein sjølvstendig språkfamilie) og dei samojediske. Tre uralske språk, alle finsk-ugriske, er offisielle språk i eigne nasjonalstatar: ungarsk, finsk og estisk. Med unntak av minoritetar i dei skandinaviske landa og Latvia høyrer mest alle dei andre uralske språka heime i Russland. Nokre av dei, slik som komisk og mari, har eigne autonome republikkar, men ein stor del av dei mindre uralske språka er utryddingstruga. Sørsamisk, som blir tala i Noreg og Sverige, er òg sterkt truga.

[endre] Historie

Den uralske språkfamilien går ca. 7000 år attende til ei tid då det uralske urspråket framleis var eitt språk. Vi kjenner ikkje området dette språket vart snakka i, men sannsynlegvis har det lege på vestsida av Uralfjella, sør for Volgas store sving. Nokre meiner også at det har vorte snakka i eit stort område frå Ural til Baltikum. Etter ein tredje modell skal ururalsk ha vore snakka omtrent i området til det noverande Ukraina, og derifrå komme med dei første moderne menneska nordover.

[endre] Mogleg språkslektskap

Typologar som er tilhengjarar av å slå saman språkfamiliar, meiner at uralsk er i slekt med jukagirsk, med tyrkiske språk og tungusiske språk i ein ural-altaisk språkfamilie. Joseph Greenberg vil til og med ha språk frå indoeuropeisk til eskimoisk-aleutiske språk med i same familie. Problemet med dette er at det er mogleg å rekonstruere eit uralsk urspråk, med eit sett av ord som kan relaterast til dei moderne språka via eit sett av lydovergangar. Noko tilsvarande har ikkje vorte gjort for større einingar. At uralsk skulle vere eit isolat er usannsynleg, språkslektskap ut over uralsk går så lang attende at vi ikkje klarer å bestemme det.

[endre] Typologi

Dei uralske språka har mange felles trekk

Agglutinering
Mange kasus og modulære lokalkasussystem
Vokalharmoni
Mangel på genus
Negasjon uttrykt som verb
Tone og trykk
Possessivsuffiks og ikkje possessivpronomen
Eigeforhold uttrykt syntaktisk, og ikkje ved eit verb som eige eller ha
Total og fleirtal (dualis og pluralis)

[endre] Agglutinering

Uralske språk er av den same agglutinerande typen som vi finn i tyrkisk. Kvart suffiks uttrykkjer ein grammatisk eigenskap, og denne grammatiske eigenskapen blir alltid uttrykt med eitt og same suffiks. I marisk blir t.d. dativ uttrykt med -lan, og fleiral med -wlak, for alle substantiv, så vi har olmalan og olmalanwlak for " til eitt/fleire eple". I eit språk som norrønt har vi derimot fleire suffiks for dativ, alt etter bøyingsklasse (-i, -u, -a), og kombinasjonen av dativ og pluralis blir uttrykt med eitt udeleleg suffiks, -um, Dei uralske språka som ligg lengst unna den reine agglutinerande typen er samiske språk, dette som resultat av sterk germansk påverknad.

[endre] Mange kasus og modulære lokalkasussystem

Det uralske urspråket hadde sannsynlegvis i underkant av 10 kasus. Dei fleiste uralske språka har 13-15 kasus, dvs. dei har fått fleire kasus etter kvart, ved ein prosess som kallast grammatikalisering: Tidlegare sjølvstendige ord får reindyrka grammatisk funksjon, og blir hekta på andre stammar som suffiks. T.d. tilsvarer den samiske postposisjonen haga kasus abessiv i finsk (-tta), desse to går attende til same form ta(ga). Denne prosessen ser vi klårt mellom dei permiske språka, der komi har 19 kasus og komipermjakisk har 27 kasus, der dei nye kasusa har komme til i løpet av det siste millenniumet. I det andre ytterpunktet kjem nordkhantisk, med 3 kasus for substantiva og 5 for pronomena.

Dei uralske kasussystema nominativ-akkusativ-system, dvs. subjektet i eit intransitiv verb har same kasus som subjektet til eit transitivt verb. Unntaket er nordmansisk, der subjektet til eit intransitivt verb har same kasus som objektet til eit transitivt verb, og dermed er eit ergativt system. Dei uralske kasussystema består av to delar, eit grammatisk system for subjekt, objekt og possessor, og eit adverbialt system. Til det grammatiske systemet høyrer nominativ, akkusativ og genitiv. Finsk og nabospråka har også eit anna objektkasus, partitiv, og skil dermed mellom objekt for avslutta handling (i akkusativ) og objekt for uavslutta handling (i partitiv). Med opposisjonen akkusativ/partitiv er det også mogleg å uttrykkje bestemtheitsdistinksjonen, dei uralske språka (med unntak av mordvinsk og vepsisk) har ikkje bestemtheit som morfologisk kategori.

Dei adverbiale kasusa har ein subkomponent langs aksen til - i - frå, som i sørsamisk gåatan - gåetesne - gåeteste "til - i - frå - huset". Dette systemet kan utvidast med ein ekstra dimensjon indre - ytre, og vi får det finske talolle - talolla - talolta "bort til - ved - bort frå huset" i tillegg til den indre dimensjonen. Denne dimensjonen har ein tredje verdi i ungarsk, der vi har 3 kasus for i, tre for på og tre for på, litt lenger unna. Det typiske uralske systemet har berre indre lokalkasussystem, t.d. er det det vi finn i dei samiske språka, i marisk og i mansisk og khantisk.

Til slutt kjem det eit oppsamlingsheat av andre lokalkasus, komitativ (med), abessiv ("utan"), essiv ("som"). Repertoaret her varierer ein del frå språk til språk.

Det er verd å streke under at denne kasusrikdommen ikkje gjer dei uralske språka spesielt vanskeleg å lære. Skilnaden mellom uralsk og indoeuropeisk er snarare at dei i mange tilfelle bruker kasus der vi bruker preposisjon. I mange tilfelle har også begge språkgruppene ein kombinasjon av kasus og pre/post-posisjon.

[endre] Vokalharmoni

Svært mange av dei uralske språka har vokalharmoni, ein prosess som sett restriksjonar på korleis vokalar kan kombinerast i same ord, og som dermed gjer det lettare å avgjere ordgrensa ("viss vokaltypen skiftar, veit vi at vi er over i eit nytt ord"). I dei fleste tilfella harmonerer fremre vokalar med fremre og bakre med bakre (velarharmoni), slik at vi t.d. i finsk kan ha y, ä, ö eller u, a, o i same ord, men ikkje blande dei to setta. Vokalharmoni verkar internt i stammen, slik at vi kan ha eit ord pöytä "bord", og eit pouta "opphaldsver", men ikkje *poutä. Lånord som afääri og olympialaiset er dermed ubehageleg å uttale for dei fleste finnar. Suffiks med desse vokalane kjem i to variantar, slik at vi har illativ -an/-án, og poutaan / pöytään. Nokre språk, som ungarsk og marisk, har også labialharmoni, runda vokalar harmonerer med runda og urunda med urunda.

[endre] Mangel på genus

Som i nesten alle andre språk i det nordlege Eurasia (unntaka er indoeuropeisk og ketisk) manglar dei uralske språka grammatisk genus, dvs. dei deler ikkje substantiv inn i klasser etter kva form determinativa og adjektiva som står til dei får. Dei har heller ikkje genusdistinksjon i pronomena, på nordsamisk tyder son både "han" og "ho", og den finske setninga Hän suutelee häntä "han/ho kyssar han/henne" kan tolkast på alle fire måtar.

[endre] Negasjon uttrykt som verb

Negasjon kan i verdas språk uttrykkjast på tre ulike måtar, som fritt adverb, som i norsk, som suffiks på verbet, som i tyrkisk, eller som sjølvstendig verb. Dei uralske språka (bortsett frå ungarsk) bruker dette siste alternativet. I austmarisk er t.d. "eg kjem" og "du kjem" tolam og tolat, "eg, du kom" er toləm, toləš. Negerer vi dette får vi om tol, ot tol for "eg, du kjem" og šəm tol, šəš tol for "eg, du kom".

[endre] Tone og trykk

Tone er vanleg i afrikanske og søraustasiatiske språk, men i uralske språk finn vi ikkje toneskilnader. Dei fleste uralske språka har trykk på første stavinga, t.d. gjeld det samisk og finsk. Nokre av språka har, under påverknad av ulike nabospråk, andre trykksystem. T.d. har marisk trykk på siste vokal som ikkje er schwaa, men trykk på første staving viss ordet berre inneheld scwhaa-ar.

[endre] Possessivsuffiks og ikkje possessivpronomen

Dei uralske språka har ikkje eigedomspronomen av den typen vi har i norsk, der mine i mine bøker står i fleirtal fordi bøker står i fleirtal. I staden bruker dei eit eige suffiks, slik at finsk for "mi bok" og "mine bøker" blir 'kirjani (av kirja, "bok". Dei kan også bruke genitivforma av det personlege pronomenet, som i nordsamisk mu girji "mi bok" og mu girjjit "mine bøker".

Dei uralske språka har i utgangspunktet ikkje noko verb av typen eige eller ha. Eigeforhold blir i staden uttrykt syntaktisk, på ein av to måtar: Lokalkasus, som i finsk Minulla on auto "eg har ein bil", bokstavleg omsett "eg-adessiv er bil", eller med genitiv, som i marisk məjən mašinašte ola, bokst. "eg-genitiv er bil-min".

[endre] Total og fleirtal (dualis og pluralis)

Det uralske urspråket uttrykte både dualis og pluralis morfologisk, sannsynlegvis med ein formativ -t for pluralis, og -k for dualis. Dualis er oppretthalde i samisk, i dei samojediske språka, i khantisk, og i alle andre mansiske språk enn sørmansisk. Alle språka med dualis har dualis i verbbøyinga og eigne dualisformer av verb og possessivsuffiks, som i nordsamisk mun boađán, moai bohte; mii boahtit, "eg kjem, vi to kjem, vi (fleire enn to) kjem". Mansisk har i tillegg også dualisformer av substantiv, og skil mellom ei bok, to bøker og fleire bøker morfologisk.

[endre] Ordforråd

Tabellen nedanfor inneheld eit sett av ord som viser korleis dei uralske språka er i slekt. Språkformene i tabellen er desse:

samisk er representert av nordsamisk, s = sørsamisk,
i mordvinsk-kolonna er e = ersja og m = mokša,
i ugrisk-kolonna er m = mansisk, k = khantisk
i samojedisk-kolonna er n = nenetsisk og s = selkupisk

Orda er skrive med det finsk-ugriske fonetiske alfabetet. Skrivemåten er litt forenkla, av tekniske grunnar, særleg for dei ugriske og samojediske orda. I udmurtisk og komi representerer bokstaven ı ein urunda midtre vokal, ë represererer ein runda midtre vokal (der det finsk-ugriske fonetiske alfabetet har i og e med open boge under)..

Tyding	finsk	samisk	mordvinsk	marisk	udmurtisk	komi	ugrisk	ungarsk	samojedisk
under	al(a)	vuolle	(e) al-	ül-	ul	uv, ul-	(m) jal-	al-	(n) ηil’’ ‘alas’
skritt	askel		(e) eśkeľks	oškəl	utśkıl	vośkov	(m) ūsil		(s) âselnam
leve	elä(ä)	æll(et)		il(aš)	ulı(nı)	ov(nı), ol(nı)	(m) ilt- ‘bli betre’	él	(n) jīlē
far	isä	æčče	(m) oćä ‘fars storebror’	iza ‘storebror’			(m) äś ‘morfar’	ös ‘esi-isä’	(n) niśśè
boge	jousi	juoksâ	(m) jonks	joηež			(m) jɛwt	íj	(n) ηın
forlate	kado(ta) ‘forsvinne’	guođđ(et)	(e) kad(oms)	koδ(aš)	kıľı(nı) ‘bli att’	koľ(nı)	(m) kōľ-	hagy	(n) hajjō
to (2)	kaksi	guokte	(e) kavto	kok(ət)	kık	kık	(m) kiƭ	két	śiďè
(ei) lever	maksa	(s) muekse	(e) makso, (m) maksa	mokš	mus	mus	(m) majət	máj	mūd
vi	me	mij	miń	me	mi	mi	(m) min	mi	(n) mańe
eg	minä	mon	mon	məj, məń	mon	me	(m) äm	én	mań
svelgje	niel(lä)	njiellât	(e) ńiľe(ms)	nel(am)	ńıl(ını)	ńılav(nı)	(m) ńɛlt-	nyel	ńäla(ś)
namn	nimi	nâmmâ	ľem	lüm	ńim	ńim	(m)nam, (k) nem	név	(n) ńim'
pil	nuoli	njuolla	nal	nölö	ńël	ńëv	(m) ńäl	nyíl	(n) -ńńì = avleiing
reir	pesä	bæsse	(e) pize	pəžaš	puz 'muna'	poz	(m) piƭì	fészek	piďè
preike	saarna					śorńi 'tale'	(k) sarnågmen 'prate'		(n) sarnaś
auge	silmä	čâlbme	(m) śeľmä	šińča	śin	śin	(m) šäm	szem	(n) sew
du	sinä	don	ton	təj, təń	ton	te		te	toďi
å ro	souta(a)	sukkât		šu(aš)		sı(nnı)	(m) tow-	evez	(s) tuak
suoni	suodnâ	san	šün	sën	sën	(k) tan	ín	(n) ten
hjarte	sydän	čâđâ ‘gjennom’	(e) śeďej, (m) śeďi	šüm	śulem	śëlëm	(m) šäm	szív	(n) śej
de	te	dij	tiń	te	ti	ti		ti	(s) te
kjenne	tunte(a)	dowdât			tod(ını)	tëd(nı) 'få vite'		tud	(n) tumta
den	tuo	duot	(e) to-, tu-	tu(δo)	tu	ti	tɛmη 'slik'	tova 'edelleen'	(n) tu-
vatn	vesi (vete-)		veď	wüt	vu	va	(m) wiƭ	víz	(n) jī
fem (5)	viisi (viite-)	vittâ	(e) veƭe	wič	viƭ	vit	(m) ät	öt	?(s) köt
folk	väki	viekkâ 'ganske'	(e) vij 'kraft'	wij 'kraft'	(jëz)vi 'sene'	(joz)vi 'mellom to ledd'	(m) wew	(sijapääte) -vel, -val	(n) wık
Tyding	finsk	samisk	mordvinsk	marisk	udmurtisk	komi	ugrisk	ungarsk	samojedisk