Euròpa
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Euròpa es un continent o una partida d'Eurasia (peninsula occidentala), o quitament d'Eurafrasia, segon lo ponch de vista. Es de còps qualificada de « Continent vièlh », per oposicion al « Monde novèl » (America).
Lo gentilici es europèu -èa (forma regulara en occitan, de preferir a la forma artificiala europenc -a*).
Somari |
[Modificar] Etimologia
Dins la mitologia grèca, Euròpa filha d'Agenòr (Ευρώπη en grèc) es una princessa feniciana que foguèt raubada per Zeus metamorfosat en taure blanc, e menada sus l'illa de Creta ont balhèt naissença a Minòs. Dins las òbras d'Omèr, Ευρώπη es una reina mitologica de Creta e non pas un tèrme geografic. Mai tard, lo mot designèt la Grècia continentala e dempuèi l'an -500 sa significacion s'aplica a tota la tèrra al nòrd.
L'analisi pus comuna d'aqueste mot lo considèra coma una composicion dels mots grècs eurys (« larg ») e ops (« visatge »), mas se tracta sens dobte d'una etimologia incertana. D'autres lingüistas pensan que ven del mot semitic ereb, que vòl dire « trescòl del solelh » (doncas « occident »). Dins una perspectiva asiatica o mièja-orientala, lo solelh trescòla efectivament en Euròpa, la tèrra a l'oèst. E la princessa feniciana (doncas semitica) foguèt plan capturada per Zeus cap al ponent.
[Modificar] Geografia
Los limits terrèstres de l'Euròpa son de còps mal definits. Aquela seria, dins la vision europèa tradicionala, separada de l'Asia a l'èst pel massís de l'Oral, lo riu Oral, la mar Caspiana e lo massís de Caucàs. Los estreches del Bosfòr e de Gibraltar separan l'Euròpa respectivament de l'Asia e de l'Africa. Lo continent es bordat a l'oèst per l'ocean Atlantic e al nòrd per l'Artic. La mar Mediterranèa delimita lo continent al sud. Son consideradas europèas l'Islàndia e las principalas illas de la Mediterranèa - lo cas de Chipre es lo pus discutible, al mens sul plan geografic. Fins aquí la delimitacion es clara, mas se complica amb los cases de Russia e de Turquia, classadas politicament en Euròpa, qu'an una brava partida de lor territòri en Asia.
Dins la vision actuala, que fa l'unanimitat, lo contorn de l'Euròpa pòt s'afinar e s'imaginar a partir dels Estats membres del Conselh de l'Euròpa.
Qualques illas de l'Atlantic (Madèira, Canàrias, Açòres) que la geografia restaca pas a aqueste continent son consideradas coma europèas per l'origina de lor poblament e de lor cultura. Es tanben lo cas de Groenlàndia, qu'aperten al Danemarc. Doblidem pas enfin que qualques païses d'Euròpa occidentala an conservat qualques colonias luenhencas que sos abitants se retròban de facto europèus, per exemple per la França los despartaments e territòris d'otramar.
L'Euròpa a una superficia d'un pauc mai de 10 milions de quilomètres carrats, precisament 10 392 855 km². Aquò representa un tèrç de l'Africa o un quart de l'Asia o de l'America.
Se pòt destriar cinc grandas regions geograficas : Euròpa de l'Èst, Euròpa centrala, Balcans, Euròpa de l'Oèst e Escandinàvia.
Cal notar que las frontièras orientalas de l'Euròpa son abans tot politicas : lo limit de l'Oral es degut als cartografs del tsar Pèire Ièr lo Grand al Sègle XVIII. Tanben, la frontièra foguèt desplaçada de las nautas crestas de Caucàs cap a la Caspiana al començament del Sègle XIX per justificar l'annexion de Georgia e d'Armenia dins l'empèri rus. D'un punt de vista mai scientific, se l'òm se referís a la tectonica de las placas, l'Euròpa e la partida continentala de l'Asia son pas qu'un unic e meteis continent, apelat Eurasia. Atal, qualques geografs eminents, coma Alexander von Humboldt, consideravan l'Euròpa coma una simpla peninsula de l'Asia.
Veire tanben las formacions geologicas d'Euròpa.
[Modificar] Las lengas d'Euròpa
[Modificar] Clima
L'Euròpa es caracterizada per un grand nombre de penetracions de braces de mar entre de peninsulas, que contribuisson atal a temperar lo clima del continent, d'autra part rescaufat sus sa faciada occidentala per lo Gulf Stream.
La majora partida del continent es situada jos de latituds temperadas e coneis doncas quatre sasons ben marcadas. Las regions costièras de la faciada atlantica coneisson un clima oceanic, aflaquit per lo Gulf Stream, mentre que la granda plana del nòrd-èst es caracterizada per un clima continental. Se pòt tanben destriar lo clima montanhòl de las regions d'altitud (Alps, Pirenèus, Alps escandinaus) e tanben lo climat mediterranenc particularament doç del contorn de la Mediterrànea.
[Modificar] Istòria d'Euròpa
[Modificar] Preïstòria
De recèrcas realizadas aquestes ans en Georgia e aprèp en Bulgaria permeton de dire que lo genre Homo existís en Euròpa dempuèi gaireben 1,5 milion d'ans. Es en efècte probable que sos representants aguèsson poblat l'Euròpa dempuèi Caucàs en seguissent la via danubiana.
Òm apèla anteneandertalians las populacions que visquèron en Euròpa fa 800 000 a 400 000 ans. Son particularament representats per l'Òme de Talteüll (- 450 000 ans), lo « Francés mai ancian ».
Las primièras traças de pòblament neandertalian en Euròpa remontan a 300 000 ans. Aquela espècia umana, fòrça especializada, sembla d'aver existit solament en Euròpa e al Pròche Orient. Dispareguèt fa gaireben 35 000 ans.
L'Òme modèrne (que sas primièras traças africanas remontan a 120 000 ans) apareis en Euròpa fa 40 000 ans, representat especialament per l'Òme de Cròs Manhon.
[Modificar] Antiquitat
Es gràcias als Grècs qu'òm coneis lo mot Euròpa, atestat pel primièr còp al Modèl:Sègle VI ab. J.-C. Sembla qu'aja en primièr designat per eles la region continentala situada al nòrd del gof de Corint, puèi las tèrras que descobrissián pauc a pauc al nòrd del bacin mediterranenc.
Sus las ribas de la Mediterrànea, aprèp l'espandida de la Grècia, ven lo de la civilizacion romana. Mai al nòrd se desvolopan de civilizacions protoistòricas : Cèltas, Germans, etc.
La constitucion de l'Empèri roman, puèi lo desvolopament del cristianisme, permeton un primièr esbòs d'unitat europèa que son centre politic e economic es la Mediterranèa.
La lenta desagregacion d'aquel empèri e son incapacitat a resistir fàcia a las incursions repetidas dels pòbles germanics provòcan sa dislocacion e l'esclafament de sa mitat occidentala. Qualques pòbles germanics consèrvan lo poder dins d'entitats territorialas novèlas de las frontièras mobilas, qu'anonciavan la creacion dels actuals Estats europèus de l'oèst.
A l'èst, l'empèri roman d'Orient, que sa capitala es Constantinòple, subsistís e ven puèi l'empèri crestian d'Orient ont los abitants persistisson a se considerar « Romans ».
[Modificar] Edat mejana
Carlesmanhe es considerat coma lo « paire de l'Euròpa ». Es en efècte amb el que lo mot Euròpa pren una significacion politica. Es apelat de son vivent Pater Europae, e se tròba tanben l'expression Europa vel regnum Caroli (l'Euròpa, o lo reialme de Carles). L'Euròpa de Carlesmanhe, es en primièr una Euròpa franca, que Roma i jòga pas mai lo ròtle màger : se foguèt sacrat emperaire d'Occident a Roma, es Ais de la Capèla que causiguèt per capitala de son empèri. Es tanben una Euròpa crestiana : Carles se considèra coma coronat per Dieu, e lo fach que son sacre a Roma aguèsse lòc un 25 de decembre a valor de simbòl. Es enfin una Euròpa occidentala, los projèctes d'union amb l'empèri d'Orient envisatjats cap a l'an 800 capitèron pas.
L'Edat Mejana es, gaireben pertot en Euròpa, l'epòca de la feodalitat d'ont emergiguèron, jos l'impulsion de reis energics e ambicioses, las debutas dels primièrs Estats modèrnes, sovent antagonistas coma la França e l'Anglatèrra.
L'empèri d'Occident s'esclafa rapidament aprèp la mòrt de Carlesmanhe, puèi dispareis al començament del Sègle X. En 962, Otton Ièr crèa lo Sant Empèri roman germanic, mas aiceste poguèt pas s'espandir, entraversat per la montada dels nacionalismes (França, Anglatèrra), per sas lutas amb la papautat, puèi per l'espandiment de l'empèri otoman a l'epòca modèrna.
L'empèri bizantin, crestian mas de cultura essencialament grèca, coneis de fluctuacions importantas de sa fòrça e per consequent de l'empresa de son territòri. Aquel s'espandirà a son apogèu sus una granda partida de las ribas mediterranencas, d'en primièr jos Justinian Ièr, puèi jols emperaires macedonians, del IX al Sègle XI.
La montada en poténcia dels Musulmans, puèi lo Grand scisma (1054) entre lo catolicisme e l'ortodoxia - seguit d'una crosada dirigida en 1202 contre ela- afliquisson l'empèri d'Orient. Es esquichat tròç aprèp tròç per l'empèri otoman abans de disparéisser a la tombada de Constantinòple en 1453.
En fach, es lo tèrme de Crestiantat que, durant qualques sègles, unirà culturalament la màger part dels Europèus catolics mentre que lo mot Euròpa dispareis dels esperits. Las crosadas son una de las raras concretizacions politicas e militaras d'aquel sentiment d'apertenéncia.
[Modificar] Epòca modèrna
A l'epòca que l'Empèri Bizantin s'esclafa, la Reconquista s'acaba. 1492 es l'annada de l'Espanha, amb la reconquista del darrièr reialme moro (Granada) en peninsula iberica e lo primièr viatge de Cristòl Colomb, jos l'egida dels Reis catolics que va dobrir camin a l'establiment de las egemonias europèas.
Lo sòmi d'un grand empèri europèu renais al Modèl:Sègle XVI, amb l'afrontament entre Francés Ièr e Carles Quint, que se disputèron lo tròne del Sant Empèri. Gràcias al sosten dels banquièrs Fugger, Carles Quint es venceire, e se retròba al cap d'un domeni fòrça vast, mas tanben fòrça trocejat. Las guèrras nombrosas menadas contra la França donan pas cap de resultat ; durant dos sègles, lo descopatge de l'Euròpa evoluís a l'agrat de las alianças matrimonialas e de las guèrras entre Estats. Mai grèu, lo ciment del cristianisme catolic, que donèt una impression d'union a aquela Euròpa, esclata en trocets amb la Refòrma (o puslèu las Refòrmas), que son impacte politic es considerable e provòca en particular la formacion de las Províncias Unidas e de la Confederacion Elvetica. Las guèrras de religion, la guèrra de Trenta Ans, las guèrras de Loís XIV ritman los XVIen e XVIIen. Los tractats de Vestfalia (1648) tòrnan dessenhar durablament la carta politica de l'Euròpa e l'equilibri de las fòrças en preséncia.
L'Epòca modèrna es doncas finalament marcada per un renforçament dels nacionalismes. Es tanben l'epòca que l'Euròpa s'espandís fòrça luènh de sas frontièras naturalas per la constitucion dels primièrs empèris colonials sul continent american, puèi en Índia.
[Modificar] Epòca contemporanèa
La Revolucion francesa inaugura un bolegadís politic fòrça important : las idèas democraticas apareisson sul davant de la scèna e las campanhas de Napoleon Ièr puèi lo Congrès de Viena remodèlan prigondament la carta de l'Euròpa e las mentalitats.
A la fin d'un long processús, al Sègle XIX se realiza l'unitat d'Itàlia e d'Alemanha, e mai la constitucion de mai d'un novèl país dins los Balcans, nascut del desmembrament de l'Empèri otoman, apelat alara l'òme malaut de l'Euròpa.
Es tanben l'aparicion de movements politics novèls que vòlon mai d'egalitat (socialismes), o quitament lo desmantelament del poder dels Estats (anarquismes). Aquelas idèas se difusaràn mai tard, e amb mai o mens de retard, largament fòra de las frontièras de l'Euròpa.
La dominacion politica e economica de l'Euròpa sus la rèsta del monde s'es afirmada aprèp la revolucion de son economia a l'ocasion de las revolutions industrialas, en desvolopant sa productivitat e en aviant una fòrta explosion demografica. Lor avança tecnologica, e especialament militara, permetèt als païses europèus, en concurréncia los unes contre los autres, d'espandir lor empresa suls autres continents. Aquesta colonizacion coneguèt son apogèu al començament del Sègle XX (aqueste apogèu s'acaba en 1914), abans que las doas guèrras mondialas borrolen l'òrdre establit. La Segonda Guèrra mondiala laissa l'Euròpa exsangüa (veire l'article Euròpa jos dominacion nazia). Mentre que la supremacia dels païses europèus occidentals dispareis al profièch de doas super-poténcias novèlas (los Estats Unis e l'Union sovietica), de rebellions se desvolopan dins las colonias, menant a l'independéncia de mai d'un país, especialament dins lo corrent del tresen quart del Sègle XX.
Parallèlament, mentre que l'excedent demografic de l'Euròpa èra tal que constituissiá una resèrva d'emigracion massissa pendent tot lo Sègle XIX e al començament del Sègle XX, los païses del continent foguèron confrontats a una estabilizacion, quitament una regression demografica a partir de la Primièra Guèrra mondiala. Aquò, combinat amb lo desvolopament continú de l'economia, e principalament de l'industria de produccion e de transformacion, provòca un apèl de man d'òbra que transfòrma l'Euròpa en una tèrra d'immigracion, particularament al cors de las Trenta gloriosas.
[Modificar] Religions
Se pòt destriar d’un biais general tres ensembles de religion :
- L'Euròpa del nòrd protestanta (Reialme Unit, Escandinàvia, l'Alemanha del Nòrd…)
- L'Euròpa de l'èst ortodòxa (Grècia, Russia, Ucraïna, Romania, Serbia e Montenegro…)
- L'Euròpa del sud, de l'oèst e del centre catolica (Portugal, Espanha, Itàlia, França, Belgica, l'Alemanha del sud, Polonha, Àustria…)
Los catolics son majoritaris dins 23 païses, los ortodòxes dins 10 païses, los protestants dins 9 païses, los musulmans 3 païses (Bòsnia e Ercegovina, Albania, Turquia)
Existís de minoritats religiosas a l'interior d’aquestes ensembles grands :
- los josieus son presents en Euròpa depuèi l'Empèri roman ; son estats persecutats dempuèi l’Edat Mejana e durant la Segonda Guèrra mondiala (veire Shoah) amb en França, de gropes eissits de l'immigracion del Magrèb (dempuèi 1962 mai que mai) e del Pròche Orient al sègle XIX.
- los musulmans son fòrtament presents dins los Balcans, autrescòps jos l'ancian Empèri otoman (Albania, Bòsnia, Kosovo, Macedònia), en Turquia e, de las seguidas de l'immigracion, en França, Reialme Unit, Alemanha, Espanha, Païses Basses, Belgica…
- las religions extrèmas orientalas coneisson un succès creissent, per gost de l'exotisme o per las comunautats asiaticas immigradas en Euròpa.
- l'ateïsme es minoritari. A l'epòca comunista, en Albania, la religion èra proïbida ; segon l'obratge de J. Baudérot (dir.), Religion e laïcitat dins l'Euròpa dels 12, 1994, pagina 259 : un quart de la populacion de l'Union europèa seriá « non religiosa » e 5% dels Europèus serián d’atèus convençuts. Una enquista menada dins 21 païses sus 21 000 personas e publicada en decembre de 2004 anóncia que 25% dels Europèus de l'oèst se dison atèus contra 12% dins los païses d'Euròpa centrala e orientala. Encara segon aquesta enquista publicada dins lo Wall Street Journal (edicion europèa), 4% dels Romaneses e 8% dels Grecs se dison atèus. Per contra, 49% dels chècs e 41% dels Neerlandeses son atèus. Segon una enquista recenta del Centre public de recèrcas sociologicas (Le Monde, julhet de 2005), 82,4% dels Espanhòls se dison catolics e 47,7% d'entre eles practicants.
- la laïcitat demòra una especificitat francesa, mas la separacion de las Glèisas e dels Estats es establida dins gaireben totes los païses. Çaquelà, al mièg de l'Union Europèa, lo Reialme Unit, Danemarc, Finlàndia e Grècia an de sistèmas confessionals, valent a dire que l'estat reconeis una religion oficiala o dominanta. Dins aquestes cases, i a pas egalitat de tractament entre las religions, mas de prerrogativas d'ordre financièr son acordadas a una d'entre elas. De debats preparatòris a la Constitucion europèa an evocat la possibilitat d'inscriure las rasics crestianas dins lo tèxte, mas aquò foguèt rebutat.
Pendent longtemps, lo continent foguèt devastat per l'intolerància religiosa e las guèrras de religion (França, Guèrra de Trenta Ans, pogròms).
[Modificar] Politica
Los païses qu'an tot o partida de lor territòri en Euròpa (segon los limits geografics definits mai naut) son en nombre de 49 :
Albania, Alemanha, Andòrra, Armenia, Àustria, Azerbaitjan, Bielorussia, Belgica, Bòsnia e Ercegovina, Bulgaria, Croàcia, Chipre, Danemarc, Espanha, Estònia, Finlàndia, França, Georgia, Grècia, Ongria, Irlanda, Islàndia, Itàlia, Cazacstan, Letònia, Liechtenstein, Lituània, Luxemborg, anciana Republica Iogoslava de Macedònia, Malta, Moldàvia, Monegue, Norvègia, Païses Basses, Polonha, Portugal, Republica Chèca, Romania, Reialme Unit, Russia, Sant Marin, Serbia e Montenegro, Eslovaquia, Eslovènia, Suècia, Soïssa, Turquia, Ucraïna, Vatican.
Veire article detalhat Politica d'Euròpa
Las datas de la construccion de l'Union europèa
[Modificar] L'unitat europèa, sòmi e realitat
Euròpa a jamai conegut d'unitat politica totala. Certans periòdes d'una durada variabla son çaquelà estats marcats per la dominacion d'una vasta partida del continent per un poder unic, que s'es generalament impausat per la fòrça. Foguèt atal lo cas de l'empèri roman, de l'empèri carolingian, de l'empèri napoleonian, e del IIIen Reich. Certanas familhas reialas governèron tanben, per lo biais de relacions dinasticas, un grand nombre de païses europèus ; la pus notabla d'entre elas es la familha dels Habsbourg.
Victor Hugo somièt sovent qu'un jorn existirián los Estats Units d'Euròpa, fasent contra-pes als Estats Units d'America. Son discors prononciat lo 21 d'agost de 1849, a l'ocasion de la dobertura del Congrès de la Patz a París, es restat celèbre [1]. I evòca una Euròpa enfin pacificada, unida dins un meteis govern. La seguida de l'Istòria li balharà pas rason, amb la guèrra de 1870 e las doas guèrras mondialas. Puèi arriba la guèrra freja, que devesís l'Euròpa en dos blòcs antagonistas. Malgrat tot, lo general de Gaulle sèrva l'espèr, quand parla mai d'un còp d'una vasta Euròpa qu'anariá de l'Atlantic a l'Oral. La casuda del mur de Berlin e la disparicion del blòc sovietic poirián un jorn li donar rason.
En efècte, dempuèi la segonda mitat del sègle XX, un movement d'union politica es en construccion, qu'a per particularitat una mesa en plaça pacifica e democratica. La forma actuala d'aqueste poder novèl qu'es l'Union Europèa es çaquelà pas encara arrestada e daissa uèi una granda libertat politica als païses membres, de mai en mai nombroses. L'Union europèa compren ara 27 Estats membres, demèst los quals 12 que fan part de la zòna euro.
Per l'actual govèrn des Estats Units, l'« Euròpa vièlha » compren los païses de l'oèst del continent, e l' « Euròpa novèla » los païses del centre e de l'èst, recentament liberats del comunisme.
L'Euròpa es lo continent que compta lo mai de monarquias. Las monarquias europèas son democraticas ; los reis e las reinas an pas qu'un ròtle simbolic e lo pus sovent es lo primièr ministre, elegit, e son govèrnament, qu'an lo veritable poder politic sus lo país concernit.
[Modificar] Organizacions europèas
- Conselh de l'Euròpa : Cort europèa dels Dreches de l'Òme
- AELE : Associacion europèa de liure escambi
- CE : Comunautat europèa que remplaça la CEE dempuèi 1993
- CEE : Comunitat Economica Europèa
- EEE : Espaci economic europèu
- UE : Union europèa : zona euro, Cort de justícia europèa, Banca centrala europèa, Convencion de Schengen
[Modificar] Economia
Veire la lista dels grands gropes industrials europèus.
[Modificar] Environament
Lo 1èr de genièr 2005 es entrada en vigor la novèla nòrma europèa per limitar la pollucion atmosferica : las aglomeracions de mai de 250 000 abitants de l'Union europèa devon pas despassar de valors limits : 50 μg (0,05 mg) de particulas per mètre cub d'aire ambient deu èsser lo maximum per 35 jorns per an, e la valor mejana annuala deu pas anar al-dessús de 40 microgramas. Quitament, las nòrmas anti-pollucion ja en vigor èran pas respectadas : en 2002, 11 païses entre 15 despassèron lo marge autorizat.
[Modificar] Veire tanben
- (fr) Guida de viatge sus l'Euròpa de Wikitravel
- Eurojust
- Limits de l'Euròpa
- Union Europèa
[Modificar] Cartas
En francés :
- Cartas animadas sul tèma : l'Euròpa e las Nacions 1815-1914
- Creacion de l'Euròpa Cartas Euròpa 1919-1945
En anglés :
[Modificar] Ligams extèrnes
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Continents e regions del mond | |||
 America del Nòrd |
 Euròpa |
 Eurasia |
 Asia |
 Americas |
 Eurafrasia |
 Oceania |
 Austràlia |
 America del Sud |
 Africa |
 Antartica |
ancians supercontinents : Gondwana • Laurasia • Pangèa • Rodinia |
| Païses d'Euròpa |
| Albania | Alemanha | Andòrra | Àustria | Belgica | Bielorussia | Bòsnia e Ercegovina | Bulgaria | Croàcia | Danemarc | Eslovaquia | Eslovènia | Espanha | Estònia | Finlàndia | França | Grècia | Irlanda | Islàndia | Itàlia | Letònia | Liechtenstein | Lituània | Luxemborg | Macedònia | Malta | Moldàvia | Mónegue | Montenegro | Norvègia | Ongria | Païses Basses | Polonha | Portugal | Reialme Unit | Republica Chèca | Romania | Russia | Sant Marin | Serbia | Soïssa | Suècia | Turquia | Ucraïna | Vatican |
| Païses dependents |
| Açòres | Gibartar | Illas Feròe | Illa de Man | illas Normandas (Jersey, Guernesey) |
Categorias: Geografia • Païses • Euròpa
