פילאזאפיע

פֿון װיקיפּעדיע

פֿילאָזאָפֿיע איז דאס מעטאד פון פארשונג צו פארשטיין גרונטליך און קלאר די פענאמענאנען פון דער וועלט, מענטשהייט, און דאס לעבן. למשל ווי איז די בעסטע וועג צו לעבן (עטיק) דער ווארט פילאזאפיע איז א גריכישן צוזאם שטעל פון די ווערטער פילא (ליב-האבער) און סאפיא (חכמה), ד.ה. דאס ליבשאפט פון חכמה.

[בעאַרבעטן] היסטאריע און אנטוויקלונג

פיליזאפישע חקירה, אין דעם היינטיגן זין, האט זיך אנגעהויבן מיט די אור-אלטע גריכן אין די יארן ג"א ר' - ש'. טאלעס, אנאקסימאדער, פיטעגארעס, און אנדערע האבן אנגעהויבן שפעקולירן איבער דאס תכלית אין לעבן, די יסודות פון פיזיקס און מאטעמאטיקע, און די פענאמענאנען פון לעבן און טויט. זיי זענען מערסטנס געווען פארנומען מיט פארשטיין די נאטור און וויאזוי עס פירט זיך.

שפעטער איז געקומען סאקרעטיס און אנגעהויבן חקר'נען די מענטשהייט. זיין פארשונג איז געווען צו פארשטיין וואס איז ריכטיג און וואס נישט, וואס זענען די אמת'ע ווערדן וואס דער מענטשהייט דארף נאכיאגן. ער האט געטריבן זיינע פאלקס-לייט אין אור-אלטן אטענעס צו חקר'נען זייער אויפפירעכץ און זיי פארבעסערן. ער האט איבערגעטראכט יעדן אנגענומענעם ווערד און אפטמאל געוויזן אז עס איז פאלש. דערפאר האבן אים אסאך פיינט געהאט, טענה'נדיג אז ער קארופטירט דאס פאלק, און מען האט אים פעראורטיילט צום טויט.

סאקרעטיס'ס תלמיד פלאטו האט גענומען זיין לערער'ס אנווייזונגען און זיי אפגעשריבן אין די דיאלאגעס, דער וויכטיגסטער ליטעראטור ווערק און משפיע אויף מערב קולטור נאך דער תנ"ך.

פלאטו האט אויך געגרינדעט א שולע פון פילאזאפיע. זיין גרעסטער תלמיד איז געווען אריסטו, וועלכער איז שפעטער געווען דער לערער פון אלכסנדר מוקדון. אריסטו האט צוזאמגענומען די פארשונגען פון פריערדיגע פילאזאפן איבער די נאטור מיט די פארשונגען פון סאקרעטיס איבער די מענטשהייט און געמאכט פון זיי א פאראייניגטע וויסנשאפט.

[בעאַרבעטן] פיליסוף

דאס מיינט אין אידיש גערעדט א טיף "דענקער", וואס פארשט אויס און חקר'נט אריין אין באשעפער'ס בריאה, געווענליך ווערט עס באנוצט לגבי חכמת אלקות.

'פילוסופיא' איז באמת א גריכישע ווארט, און די אפטייטש איז "פילו" א ליבהאבער "סופיא" פון חכמה (ערוך ערך פילוסופיא, אין תוס' אין מסכת שבת שטייט אבער אז פילוסוף מיינט אן אפיקורס), פיליזאפיע איז טאקע בעיקר געווען פארשפרייט אין גריכנלאנד.

עס איז באקאנט אז אין די צייטן פונעם רשב"א איז געווען גאר שטארק איינגעריסען אפילו ביים המון עם צו שטודירען פילוסופיא, און עס האט געהאט נישט קיין געוואונטשענע נאכפאלגען, דעריבער האט די הייליגע רשב"א און נאך פילע אנדערע צענדעליגע ראשונים ארויסגעגעבן א חרם אז מען טאר נישט לערנען פילוסופיא אונטער די 40 יאר, אנדערע האבן אבער עס יא מתיר געווען.

באקאנט איז די תשובת מהרש"ל וואס אטאקירט דעים רמ"א זי"ע היתכן ער קען פילוסופיא, איבער וואס דער רמ"א פארענטפערט זיך אז ער האט דאס נאר געלערנט שבת נאכמיטאג, אין דער צייט ווען אנדערע נוצען סייווי אויס די צייט צו שפאצירען וכדומה.

פון די באקאנסטע פיליזאפען איז אריסטוטלוס, מער באקאנט מיט זיין קורצערען נאמען "אריסטו", די רבי פון אלכסנדר מוקדון.

[בעאַרבעטן] שפעטערדיגע פילאזאפן

דער רמב"ם (1135-1204)
טאמאס אקווינעס (1225?-1274)
ניקאלאו מאקיאוועלי (1469-1527)
טאמאס האבבעס (1588-1679)
רענעי דעקארט (1596-1650)
ברוך שפינאזע (1632-1677)
דזאן לאקק (1632-1704)
ג.וו. וואן לייבניץ (1646-1716)
אימאנועל קאנט (1724-1804)
ג.וו. העגעל (1770-1831)
סערען קירקעגאארד (1813-1855)
קארל מארקס (1818-1883)
פרידריך ניטשי (1844-1900)
בערטראנד רוסעל (1872-1970)
מארטין בובער (1878-1965)

[בעאַרבעטן] אידישע פילאזאפיע

גאר גרויסע חכמים פון דעם אידישן פאלק האבן זיך פארנומען מיט פילאזאפיע. איינע פון דער מענטשהייט'ס גאר אויסגערופענע פילאזאפן איז געווען דער רמב"ם, וועלכער האט אפגעשריבן זיין פילאזאפיע אין ספר מורה נבוכים. זיינע פילאזאפישע פארשונגען זענען געווען מערסטנס געבויעט אויך די וויסנשאפט פון אריסטו, וועלכע איז געווען פארהאלטן דורך די אראבישע חכמים. ער האט שטארק משפיע געווען אויף שפעטערדיגע פילאזאפן, ווי צ.ב.ש. דער קריסטליכער פילאזאף טאמעס אקווינעס און דער מוסלמענער אבן רושד.

ברוך שפינאזע איז געווען א וועלטס בארימטער פילאזאף פון די אידישע קהלה אין אמסטערדאם. זיינע שטודיעס האבן אים געברענגט צו מיינונגען וואס האבן אים געשטעלט אין קעגנזאץ מיט די אידישע געמיינדע און געברענגט אויף אים א חרם. פילנדיג פריי פון די קייטן פון ארגאניזירטער אידנטום, האט ער אנטוויקלט זיינע פארשונגען און געדריקט זיינע מיינונגען אין עטליכע ביכער.

קארל מארקס איז געווען א אידישער פילאזאף אין דייטשלאנד וועלכער האט אויסגעטראכט די פילאזאפיע פון מארקסיזם. פון זיינע מיינונגען איז שפעטער אנטוויקלט געווארן די יסודות פון קאמוניזם.

מארטין בובער האט געשריבן איבער אידישע טעמעס, און איז ספעציעל באקאנט געווען פאר זיינע בוכער איבער חסידות און אירע נאכפאלגער.

[בעאַרבעטן] פונעם פרומערס בליק

דער הייליגער גר"א האט אנגערופען (דעם קאפיטל "שער היחוד" פונעם ספר חובת הלבבות) "חקירה הארורה!". אויך נאך אידישע פירער לאורך כל הדורות האבן גע'אסר'ט זיך צו פארטיפן אין דעם, ווייל עס מאכט שוואך די אמונה פון פשוטי המון עם.

זיי דרשענען דאס פון דער גמרא אז מ'זאל נישט וויסן מה למעלה ממך ומה למטה - זאכן וואס זענען נישט שייך צו פארשטיין מיט דער פראסטער מיין, נאר דייטן אן אויף באגריפן העכער דער מענטשליכער פארשטאנד.

אבער תלמידי חכמים וואס האבן זיך אנגעפילט כריסם בש"ס ופוסקים מעגן יא איר לערנען, און עס איז א בחינה פון א מצווה פון לימוד התורה און פון והלכת בדרכיו, וידעת היום והשבות על לבבך, און נאך פילע פליכטן דערמאנט דורכאויס דער תורה וואו מ'זעט אז עס א יסוד אין אידישקייט לדעת את ה'.