AzerÃ
De Uiquipedia
L'idioma azerÃ, tamién nomáu azerbayanu, ye l'idioma oficial d' Azerbaiyán. Los falantes d'esti idioma denomenlu azÉ™rbaycanca. Presenta varios dialeutos falaos en dellos paÃses vecinos como Irán, Rusia (nel Daguestán), Xorxa, Irak y TurquÃa. S'estima qu'ente 20 y 50 millones de persones falen azerÃ. Ye una llingua altáica, de la rama Oghuz, mui relacionada col turcu ya influyenciada pol persa y l'árabe.
Tabla de contenÃos[esconder] |
[editar] Nomenclatura
Demientres el perÃodu anicial de la República d'Azerbaiyán, l'idioma denomabase "Türk dili" ("turcu"), pero dende 1994 s'usa'l nome "AzÉ™rbaycan dili" ("azerÃ"). En munches partes d'Irán denominase al azerà turki o torki, nomando al turcu turcu d'Estambul. Dellos espertos considerenlu un dialeutu del turcu, anque'l códigu ISO denomalu "azerÃ".
[editar] Hestoria ya Evolución
L'autor medieval Ibn al-Nadim, na so obra Al-fihrist, menciona que nes zones de l'antigua Persia, incluyÃu'l tarritoriu de l'actual República d' Azerbayán, falabase una llingua estremada. Asina, citase les llingües de raigañu iranÃ: fahlavi (pahlavi), dari, juzi, farsi (persa), y seryanÃ.
El dari, que xurdió na zona este d'Irán, sedrÃa la llingua emplegada nes Cortes Reales. El parsi sedrÃa la llingua llariega de la relixón zoroástrica.
Los estudios etimolóxicos apunten que los dialeutos qu'anguañu se falen nes rexones de Bakú, Jaljal y Semnan xurdieron d'una llingua común.
Se creye que la mena turca que presenta anguañu l'azerà sostituyó al pahlavi demientres l'aporte de los pueblos turcos.
[editar] Lliteratura
La lliteratura clásica azerà xurdió nel sieglu XI, basada nos dialeutos Tabriz y Shervan. La lliteratura moderna d'Azerbaiyán ta basada nel dialeutu shervanÃ, demientres que n'Irán basase nel tabrizÃ. En 1875 espublizóse'l primer periódicu n'azerÃ, Ækinçi. Demientres el perÃodu soviéticu, l'azerà foi emplegáu comu llingua franca ente tolos pueblos d'etnia turca qu'habitaben la Unión Soviética.
En metanes del sieglu XIX s'enseñaba nes escueles de Bakú, Gandja, Saki, Tbilisi, y Ereván. Dende 1845 pue estudiase na Universidá de San Petersburgo, Rusia.
[editar] Alfabetos
Oficialmente, l'azerà usa l'alfabetu llatinu anque l'alfabetu cirÃlicu ta ampliamente difundÃu. Hai correspondencia dafechu ente los dos alfabetos, que da al cirÃlico un orde estremáu de lo que ye vezu:
Aa Ðа, ÆÉ™ Ó˜Ó™, Bb Бб, Cc Ò¸Ò¹, Çç Чч, Dd Дд, Ee Ее, Ff Фф, Gg ÒœÒ, Ğğ Ò’Ò“, Hh ÒºÒ», Xx Хх, Iı Ыы, Ä°i Ии, Jj Жж, Kk Кк, Qq Гг, Ll Лл, Mm Мм, Nn Ðн, Oo Оо, Öö Ó¨Ó©, Pp Пп, Rr Рр, Ss СÑ, Şş Шш, Tt Тт, Uu Уу, Üü Ò®Ò¯, Vv Вв, Yy Јј, Zz Зз.
Fasta 1929, namái s'usó l'alfabetu árabe. Ente 1929 y 1938 usóse l' alfabetu llatinu anque de mena estremada a la que s'emplega güei. A magar d'esi añu y fasta 1991 usóse l'alfabetu cirÃlicu. Dende esi añu y dica anguañu hebo un lentu periodu de transición al alfabetu llatinu. Los falantes d'azerà n' Irán continúen emplegando l'alfabetu árabe.
Si ta escrito n'alfabetu llatinu, les pallabres foriates tornense a la so propia pronunciación. Por exemplu: "Bush" escribese "Buş", y "Schröder", "Şröder".
[editar] Enllaces esternos
- Azari, un idioma iranà (en persa ya inglés)
- azeri.org