ترکی آذربایجانی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

زبان ترکی آذربایجانی زبان رسمی جمهوری آذربایجان و زبان بومی اهالی در منطقه آذربایجان ایران و سایر مناطق ترکنشین ایران است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان بومی همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان و داغستان رایج است. در دهه‌های اخیر آذربایجانی‌های بسیاری به شهرهای بزرگ روسیه، اروپا، امریکا و کانادا مهاجرت کرده و جوامع قابل توجهی را در این کشورها تشکیل می‌‌دهند.

ترکی آذربایجانی

حوزه استفاده	جمهوری آذربایجان،ایران، ترکیه، عراق، گرجستان، روسیه
تعداد متکلمان	23 تا 30 میلیون نفر
خانواده زبانی	زبانهای آلتائی، ترکی، ترکی غربی
زبان رسمی	جمهوری آذربایجان
کدهای زبان
ISO 639-1	az
ISO 639-2	aze
ISO/DIS 639-3	لهجه‌ها : aze - آذربایجانی (عموما) azj — آذربایجانی(جمهوری آذربایجان) azb — آذربایجانی(ایران) klj —خلج(مورد اختلاف) qxq —قشقائی slq —سلجوق

فهرست مندرجات ۱ گروه‌بندی‌ زبانی ۲ ارقام جمعیتی ۳ خط زبان ترکی آذربایجانی ۴ واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی ۵ ادبیات ترکی آذربایجانی ۶ منابع ۷ پیوند به بیرون

[ویرایش] گروه‌بندی‌ زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخه زبان‌های ترکی از خانواده زبان‌ها آلتایی است که به همراه زبانهای ترکی ترکیه، ترکی ترکمنی و ترکی خراسانی زبان‌های جنوب غربی از زیرشاخه ترکی شاخه اوغوز را تشکیل می‌دهند.

[ویرایش] ارقام جمعیتی

در مورد تعداد گویشوران به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظری وجود ندارد و براوردها متفاوت است. عمده این تفاوت به تخمین تعداد این گویشوران در ایران برمی‌گردد. تعداد گویشوران این زبان در جمهوری آذربایجان حدود ۷ ملیون نفر است (کتابچه سیا) و مراجع دیگر نیز کمابش چنین عددی را ذکر می‌‌کنند.

سیاست‌های قومی دولت‌های متمادی ایران در قرن بیستم و فعلی مبنی بر پرهیز در جمع آوری آمار جمعیتی بر مبنای قومی بوده است. این جهت گیری مسبب وجود تخمین‌ها و ارقام بسیار متفاوتی در برآورد تعداد اقوام و متکلمین زبانهای متفاوت ایران شده است.

در مورد ایران، کتابچه سیا بنابر تخمینی که آمریکا در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده است، تعداد گویشوران ترکی آذربایجانی را ۲۴٪ تخمین زده است (با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامه زبان کمبریج [1] (منبع ۲) برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامه بین‌المللی زبانشناسی [2] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد گویشوران به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامه زبان کمبریج بسیار نزدیک است. تفاوت تخمین سیا و این دو مرجع را می‌توان ناشی از تحولات اجتماعی بین ۱۹۴۳ تا ۱۹۸۶ و مهاجرت آذری‌ها به تهران و دیگر مناطق ایران و همچنین سکنی گزیدن عشایر قشقایی در شهرها دانست.

از سوی دیگر، وب‌گاه اتنولوگ برای تعداد ترک‌زبانان آذری ایران تخمین ۳۷٪ را در نظر می‌‌گیرد.

بنا به کتابچه سیا و اتنولوگ تعداد کل متکلمین آذربایجانی حدود ۲۳ تا ۳۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

جدول ارقام (تخمینی) جمعیتی آذری زبانها در ایران و جمهوری آذربایجان

منبع	کل جمعیت	%در صد آذری زبانان	تعداد متکلمین
آمار سیا در مورد ج. آذربایجان (2005)	7,911,974	90.6%	7,168,248
آمار سیا در مورد ج.ا. ایران(2005)	68,017,860	24%	16,324,286
		جمع کل	23,492,534
آمار اتنولوگ در مورد ج. آذربایجان(1989)			6,069,453
آمار اتنولوگ در مورد ایران(1997)			23,500,000
		جمع کل	29,569,453

[ویرایش] خط زبان ترکی آذربایجانی

تحول در خط ترکی مدرن

در سده نوزده میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروهی دیگر از جمله روحانیان روبرو شد. این مسئله در دورهء بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌‌شد ولی خط عربی هنوز بکار گرفته می‌‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶) در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار گردید. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک زبانان جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری "کمال پاشا"(آتاترک) رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام "ینی الیفبا" (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قیرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

تغییر به الفبای سیریلیک

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. در ضمن تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. یکی از دلایل تغییر خط دوباره در این دوره و عدم هماهنگی مابین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید می‌‌تواند بر اثر سیاست تجزیه نمودن ملتها و ممانعت از احساسات ملی گرایانه باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دو بارهٔ مسلمانان که اغلب آنها ترک زبان هم بودند، سرکوب زبانهای غیر روس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی با شدت بسیار ادامه پیدا کرد که تا سقوط این اتحادیهٔ در 1991 ادامه داشت. ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال 1991 الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.

جدول مقایسهء الفبای ترکی آذربایجانی

عربی	لاتین	سیریلیک	لاتین
تا 1929	1929–1939	1939–1991	از1991
ﺍ	A a	А а	A a
ﺏ	B b	Б б	B b
ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
ائ	E e	Е е	E e
ه ( فتحه)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ğ ğ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
ای	I i	Ы ы	I ı
ﻱ	Ь ь	И и	İ i
ژ	J j	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
ؤ	Ö ö	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Ü ü	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	Y y	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

آثار مکتوب زیادی به زبان ترکی با الفبای عربی جای مانده است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین ترکی آذربایجانی با چند حرف اضافه x,q,ə)) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان ترکی با خط عربی نوشته می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند عبارت‌اند از ترکی آذربایجانی، ترکی ترکیه، ازبکی، اویغوری(بخشا).

[ویرایش] واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

دستور زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر زبانهای ترکی متأثر از هم آوائی صوتی حروف هست. در زبان ترکی صداهای خشن (O,U,A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü,E,Ə,İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز حتی المقدور تحت تأثیر این قانون قرار می‌‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکها هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌‌کنند.

زبان ترکی در گروهبندی زبانشناسی جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی، و صفتی داد.

افعال ترکی همه با قاعده اند، جزء فعل ناقص ایمک به معنی بودن.

افعال متعددی در ترکی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

. افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز در ترکی قابل ساخت است: یازماق=نوشتن(متعدی)← یازدیرماق= به‌وسیله کسی دیگر نوشتن(متعدی درجه دو)← یازدیرتماق =وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).

ترکیب پسوندها و حالات افعال در ترکی به خلق کلماتی منجر می‌شود که بیان آنها در برخی دیگر زبان‌ها با یک یا چند جمله مقدور است. مثال: اونلاری سئویشدیرمه لییک = آنها را باید تشویق کنیم که همدیگر را دوست داشته باشند.

[ویرایش] ادبیات ترکی آذربایجانی

قدیمی ترین اثر مکتوب به جامانده به زبان ترکی آذربایجانی کتاب دده قورقوداست که نسخ مختلف آن ( 4 نسخه از این کتاب باقی مانده) بین اوایل قرن 2 هجری تا اواسط قرن 4 هجری نگاشته شده - البته این اثر مربوط به زمانی است که زبان ترکان آذربایجان و آناتولی به طور کامل به دو شاخه مجزای یک زبان تبدیل نشده بودند و تفاوت شان در حد لهجه بوده است با این حال این اثر که دارای زبانی بینابینی ( بین آذربایجانی و استانبولی) است به آنچه که ما آنرا زبان آذربایجانی مینامیم نزدیکتر است. پس از آن آثار مکتوب ادبی ترکی آذربایجان متعلق به قرن سیزده میلادی و اشعار حسن اوغلو و نصیر باکویی است.اثر منظوم ترکی این زمان نیز صحاح العجم اثر هندوشاه نخجوانی است. در قرن چهاردهم میلادی شاعران بزرگی چون نسیمی، قاضی برهان‌الدین و ضریر آثار خود را به این زبان نوشته‌اند. عمادالین نسیمی عارف و فیلسوف بانی فرقه حروفیه را می‌‌توان موسس معماری شعر آذربایجان شمرد. شاه اسماعیل ختایی و فضولی دو شاعر توانای قرن پانزدهم میلادی هستند. فضولی شاعری با شهرت جهانی است که اشعار او به زبانهای مختلف ترجمه شده است. واقف و آقا مسیح شیروانی نمونه‌ای از شعرای قرن 18 هستند. در قرن 19 نیز شاهد شعرای بنامی چون نباتی و هیدجی، تیلیم خان ساوه‌ای، ماذون قشقائی وشکوهی مراغه‌ای هستیم. ده‌ها شاعر دیگر چون حقیقی و شیخ قاسم انوار و حبیبی و صراف و... و ادیبان معاصری چون معجز شبستری، ساهر، سهند، حداد، کریمی مراغه‌ای و شهریار راکه در دوران معاصر به ترکی شعر گفته‌اند را می‌‌توان نام برد.

از آثار ترکی قدیم معروف در ایران به دیگر لهجه‌های ترکی، کتب دیوان لغات‌الترک (قرن پنجم هجری) و قوتادغو بیلیگ، نهج‌الفرادیس، عتبة‌الحقایق و آثار ارزشمند علی شیر نوایی (قرن نهم هجری) هستند. گنجینه ادبی معاصر آذربایجان شمالی شامل ادیبان بزرگی چون میرزا فتحعلی آخوند زاده، جلیل محمدقلی‌زاده، علی اکبر صابر، حسین جاوید، جعفر جبارلی، سلیمان رستم، صمد وورغون، میکاییل مشفق، خلیل رضا، بختیار وهابزاده هستند.

ادبیات شفاهی آذربایجان

زبان عربی و فارسی به بخشی از ادبیات آذربایجانی که آنرا ادبیات دیوانی مینامند تأثیر گذارده اند، که این تأثیر را به روشنی در اشعار تقلید شده فضولی از غزلیات فارسی می‌‌توان مشاهده کرد. درادبیات دیوانی لغات ترکی اصیل همراه با تشبیهات بسیاری که از شعر و ادب فارسی نشأت گرفته است را به روشنی می‌‌توان دید.

ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجان به علت مردمی بودن بالند‌گی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی تحول یافته اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صوت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی منجمد شده اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترکها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی آذری را تشکیل می‌‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی، ... از غنای ادبیات شفاهی ترکی آذربایجان سخن می‌‌گویند.

[ویرایش] منابع

1. نظري به تاريخ آذربايجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج 1، تهران 1339، ص 152

1. تاریخچه تحول در خط آذربایجانی

[ویرایش] پیوند به بیرون

• ترك‌های ایرانی یا ایرانیان ترك‌زبان
• زبان ترکی و زبان آذری
• سیاست روسیه در مقابل زبانهای ترکی