Y Celtiaid

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Mae'r ardal werdd yn dangos tiriogaeth debygol dylanwad proto-Geltaidd tua 1000 CC. Mae'r ardal orennaidd yn dangos lle ganwyd arddull a diwylliant La Tène. Mae'r ardal goch yn amlinellu'n fras yr ardaloedd Celtaidd neu dan ddylanwad Celtaidd tua 400 CC

Yn wreiddiol, roedd y Celtiaid yn bobl a oedd yn perthyn i'w gilydd ac yn byw yng nghanolbarth Ewrop. Roedd eu diwylliant a'u hiaith yn debyg iawn i'w gilydd ac yn ôl pob tebyg 'roedd iddynt hynafiaid cyffredin. Heddiw, cynrychiolir diwylliant ac iaith y Celtiaid gan y chwe chenedl Geltaidd yng ngogledd-orllewin Ewrop - yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Mae tebygrwydd yn dal i'w weld yn ieithoedd Celtaidd a diwylliant Celtaidd y bobloedd hyn heddiw, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg, a Chernyweg) a rhwng y tair iaith Oideleg (Gaeleg, Gwyddeleg, a Manaweg). Mae diwylliannau Celtaidd yn cynnwys y diwylliant Hallstatt a diwylliant La Tène. Yn perthyn i'r Celtiaid hefyd y mae'r Celt-Iberiaid (Portiwgal a Sbaen heddiw, gan gynnwys Galicia), y Galiaid yng Ngâl (Ffrainc, gogledd yr Eidal, y Swistir a'r cylch) a'r Galatiaid (Asia Leiaf: Twrci heddiw).

[golygu] Yr enw

Crybwyllwyd y Celtiaid am y tro cyntaf gan y Groegwr Hecataeus ym 517 CC. Fe'i gelwid yn keltoi, sydd yn golygu "pobl gudd". Ond enwau diweddar yw 'Celtiaid' a 'Cheltaidd', sy'n deillio o waith arloesol yr ieithydd a hynafiaethydd Edward Lhuyd yn y 17eg ganrif. Ni fyddai'r Celtiaid eu hunain yn defnyddio'r enw. Cwbl gamarweiniol hefyd yw'r defnydd a wneir weithiau mewn llyfrau hanes poblogaidd o'r term "Ymerodraeth y Celtiaid".

[golygu] Llydryddiaeth ddethol

Mae nifer fawr o lyfrau ac erthyglau ar y Celtiaid ar gael. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau Cymraeg a rhai o'r llyfrau Saesneg mwyaf safonol. Am y gwledydd Celtaidd, gweler dan y gwledydd unigol.

Geraint Bowen (gol.), Y Gwareiddiaid Celtaidd (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1987)
N.K. Chadwick, The Druids (Caerdydd, 1966)
P. Mac Cana, Celtic Mythology (Dulyn, 1983)
M. Dillon a N.K. Chadwick, The Celtic Realms (Llundain, 1967)
Lloyd a Jennifer Lang, Art of the Celts (Llundain, 1992)
T.G.E. Powell, The Celts (Llundain, 1958; argraffiad newydd 1987)
A.D. a B. Rees, Celtic Heritage (Llundain, 1961)
Anne Ross, Pagan Celtic Britain (Llundain, 1967)
Gwyn Thomas, Duwiau'r Celtiaid (Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst, 1992)