Lurra

Wikipedia(e)tik

Lurra

Ezaugarri orbitalak

Batasbesteko radioa

149.597.870 km

Perihelioa

0,983 UA

Afelioa

1,017 UA

Eszentrikotasuna

0,0167

Periodo orbitala

365,2564 egun

Satelitea

1 (Ilargia)

Ezaugarri fisikoak

Diametro ekuatoriala

12.756,28 km

Diametro polarra

12.713,50 km

Batasbesteko diametroa

12.742,00 km

Azalera

510.065.284,702 km²

Masa

5,974×10²⁴ kg

Batasbesteko dentsitatea

5,515 g/cm³

gainazaleko Grabitatea

9,78 m/s²

11,186 km/s

23,9345 ordu

23,45°

%37-39

Gainazaleko tenperatura

gutxi.	erdi.	gehie.
182 K	282 K	333 K

Presio atmosferikoa

101.325 Pa

Konposizio atmosferikoa

Nitrogenoa N₂

%78,08

Oxigenoa O₂

%20,95

Argona Ar

%0,93

karbono dioxidoa CO₂

355 (aldagarria)

Neona Ne

18,2 ppmv

Helioa He

5,24 ppmv

Metanoa CH₄

1,72 ppmv

Kripton Kr

1 ppmv

Hidrogenoa H₂

5 ppmv

Oxido nitrosoa N_{2_O}

0,31 ppmv

Xenona Xe

0,08 ppmv

Karbono monoxidoa CO

0,05 ppmv

Ozonoa O₃

0,02 - 0,03 ppmv (aldagarria)

Klorofluorokarburoa

0,2 - 0,3

ur-baporea H_{2_O}

<4% (aldagarria)

Lurra eguzki-sistemaren hirugarren planeta da. Bizita dagoen bakarra da eta satelite natural bat du, Ilargia. Lurrak Eguzkiari birak ematen dizkio.

Eduki-taula

1 Lurrari buruzko pentsakera ezberdinak
2 Lurraren historia
3 Estruktura eta osagaiak
- 3.1 Eredu geostatikoa
- 3.2 Eredu geodinamikoa
4 Ilargia
5 Ikus, gainera

[aldatu] Lurrari buruzko pentsakera ezberdinak

Grekoek, Lurra esfera bat zela zeritzoten, hasieran filosofia zela kausa (filosofian, esfera, formarik petoena baita), baina gero behaketen bidez ere baieztatu zuten.

Aristoteles iparralderantz bidaiatuz aurrean izar berriak agertzen eta atzean utzitakoak desagertzen zirela ohartu zen. Aldi berean, Lurrak Ilargi-an uzten zuen itzala esfera bat zelako eta ontzi bat itsasoratzen denean lehenengoz kroskoa eta gero mastak desagertzen direlako fenomenoak egiaztatu zituen. Hori guztia ez lirateke izango Lurra esfera bat ez balitz.

Grekoek ere Lurra bira egiten zuela iradoki zuten baina Erdi Aroko jakitun guztiek deitoratu zuten uste hori. Hau dela kausa Galileo sutean hiltzear egon zen.

Hala eta guztiz ere, Koperniko-ren teoriek Lur higige baten teoriek logikabetu zuten. 1851-ean beste jakitun frantziar batek esperimentu ospetsu bat egin zuen. Jean Bernard Leon Foucault-k Pariseko eliza baten sabaitik pendulu handi bat eseki zuen eta lurrean zirkulu bat margoztu zuen. Lurra errotatu ezean penduluak bere planoa gordeko zukeen, hau da, ez zukeen bira egingo zirkuluan, baina Lurrak errotatu balitz penduluak bira egingo zukeen zirkuluan. Eta penduluak bira egin zuen! Hortaz, Lurra errotatzen zen, penduluak bere bideari eusten zion bitartean. Ekuadorretik iparralderantz norabide baterantz bira egiten du, eta ekuatorretik hegoalderantz aurkako norabiderantz. Ekuatorean ez du batere birarik egiten eta lurburuetan (poloetan) eguneko bira bat egiten du. Lurburuen eta ekuadorraren tartean motelago egiten du bira.

Haizea ere Lurrarekin batera mugitzen da ekuatorearen abiadurarekin mugituko balitz Lurra motelago doala ekuadorretik iparralderantz eta haizeak ekialderantz joko balu, arinago joango litzateke eta beraz, espiral baten moduan ezkerretarantz egingo luke bira. Ekuatoretik hegoalderantz berriz, eskumatarantz egingo luke bira. Honi Coriolis eragina deritzo, Gaspard-Gustav Coriolis hori behatu zuen lehena izan baitzen.

[aldatu] Lurraren historia

Sakontzeko, irakurri: Lurraren historia eta Garai geologiko

Lurraren historia orain dela 4.500 milioi urte hasi zen nebulosa batetik. Garai hartan planetoide ezberdinen talkaz lurra akrezioz hasi egin zen eta dentsitate ezberdinek elementuak geruzatan bereiztea ekarri zuen (ikus geroago egituraren atala). Osatu eta denbora gutxira asteroide batek lurra jo eta bere zati bat kanporatu zuen, Ilargia sortuz. Meteoritoek zeramaten urak hidrosfera eta atmosfera sortu zuten. Magma solidotzean kanpoko geruza sortu zen.

Orain dela 4.000 milioi urte lehenengo izaki bizidunak sortu ziren. Garai horretan ere lurraren dinamika sortu zen (ikus Plaken tektonika).

Bakterioek fotosintesia garatu zutenean oxigenoa heldu zen atmosferara lehen aldiz, beraren konposaketa guztiz aldatuz. Hainbat zelula prokariotoren elkarketan lehen zelula eukariotoa sortu zela uste da. Hauek animaliak, landareak eta onddoak sortu zituzten geroago.

Milioika urteren buruan Lurreko plaken eraginez superkontinenteak sortu eta desegin dira, Rodinia eta Pangea bezala. Hainbat alditan glaziazioak egon dira, adibidez Neoproterozoikoan ia-ia lur osoa izotzez estali zen.

Kanbriarrean Kanbriarreko leherketa gertatu zen eta fosilizatzen ziren lehenengo animalia eta landareak sortzen hasi ziren modu azkar batean.

Orain dela 65 milioi urte Kretazeo eta Tertziarioa bereizteko balio duen meteorito batek dinosauroak eta beste hainbat animalia hil zituen, ugaztunei bidea utziz.

Orain dela 20.000 urte gizakiak nekazaritza aurkitu zuen eta berarekin batera lehenengo zibilizazioak sortu ziren orain dela 10.000 urtetik hona, Lurraren itxura guztiz eraldatuz.

[aldatu] Estruktura eta osagaiak

Lurraren konposizioa elementu ezberdinen masaren arabera honako hau da:

Burdina:	% 34,6
Oxigenoa:	% 29,54
Silizioa:	% 15,2
Magnesioa:	% 12,7
Nikela:	% 2,4
Sufrea:	% 1,9
Titanioa:	% 0,05
Bestelakoak:	% 3,65

Lurra hainbat geruza ezberdinetan zatikatu ahal da. Geruza hauek konposaketa kimiko ezberdina dute eta izaera geologiko ezberdina. Euren izatea uhin sismikoen bitartez ikasi daiteke, eta baita hainbat neurri grabitazionalekin.

Lurraren barne geruzen eskema

[aldatu] Eredu geostatikoa

Lurrazala. Kanpoko geruza da eta ozeanoetan dituen 12 kmtik kratoietan dituen 80 kmtaraino iritsi daiteke. Batez ere basalto eta granitoz osatua dago.

Mantua. Lurrazalaren eta nukleoaren artean dagoen geruza da. 2900 km.ko sakonerara iristen da. Mantua batez ere peridotitaz osatua dago. Lurrazalaren eta Mantuaren arteko banaketa Mohorovicic diskontinuitatean ematen da. Mantua goi eta behe mantuan banatu daiteke. Biak ezberdintzen diren puntua Repettiren diskontinuitatea da.

Nukleoa: 3.475 kmko lodiera duen geruza da. Mantutik Gutenbergen diskontinuitateak bereizten du. Burdina eta Nikelez osatutako aleazio batez osatua dago eta eremu magnetikoa sortzen deneko lekua da. Barne eta kanpo nukleoan beriz daiteke. Barne nukleoa solidoa dela uste da eta kanpo nukleoa likidoa da. Bien arteko ezberdintasuna Lehmanen diskontinuitatean ematen da.

[aldatu] Eredu geodinamikoa

Litosfera. Modu elastikoan jarduten duen goiko azala da. 250 kmko lodiera du eta lurrazal osoa eta mantuaren zati bat hartzen ditu.

Astenosfera. Fluxu eran portatzen den mantuaren zatia da. Geruza honetan uhin sismikoen abiadura jaisten da.

Mesosfera. Edo behe mantua. Mineralak dentsoagoak bilakatzen dira euren konposaketa aldatu gabe.

D geruza. Mesosfera eta endosferaren arteko trantsizio aldea da. Arrokak asko berotu eta litosferaraino igo daitezke sumendiak sortuz.

Endosfera. Eredu geostatikoko nukleoaren parekoa da.

[aldatu] Ilargia

Sakontzeko, irakurri: Ilargia

Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Lurraren inguruan biraka dabilena. Ilargia eta Lurraren artean, batez beste, 380.000 km daude. Ilargia Lurretik lau modu desberdinetan ikus daiteke. Modu bakoitzak aldi izena jaso du. Ilargialdiek Ilgora, Ilbehera, Ilargi berria eta Ilargi betea dute izena. Lehen alditik laugarrenera 27 egun, 7 ordu, 43 minutu, eta 11,47 segundo pasa behar dira. Denbora horrek hilabete sinodiko izena dauka. Ilargiaren traslazio eta errotazio denborak berdinak dira, horregatik alde bera ikusten da beti Lurretik.

Itsasaldiak Ilargiaren eraginpean doaz, eta hondartzara goazenean aurkitu dezakegu bai itsasgora, itsasoa aurrera doanean; bai itsasbehera, itsasoa atzera doanean.