Andrej Tarkovski
Van Wikipedia
Andrej Arsenjevitsj Tarkovski (Russisch: Андрей Арсеньевич Тарковский) (4 april, 1932 – 28 december, 1986) was een Russische filmregisseur, schrijver en acteur. Hoewel hij slechts 7 lange speelfilms maakte, wordt hij beschouwd als een van de grootste filmkunstenaars uit de geschiedenis.
Zijn films zijn allemaal expressionistische psychologische drama's waarin de gedachtes en emoties van de personage door de manier van filmen en de vormgeving verteld worden. De personages in zijn films zijn altijd op zoek naar de betekenis van hun leven of naar spirituele verdieping. De films zelf worden gekenmerkt door een sombere rauwe vormgeving, veel symbolen, metaforen en autobiografische elementen, maar het meest bijzondere is de vreemde manier van monteren en filmen. Tarkovski probeerde namelijk door lange onversneden camerashots en extreem langzame camerabewegingen een sfeer op te wekken waarbij de kijker het gevoel van tijd kwijtraakt.
Al met al is Tarkovski misschien wel de meest eigenzinnige regisseur ooit. Zijn films worden dan ook gezien als de moeilijkste en meest ontoegankelijke films aller tijden, geen enkele filmregisseur had een stijl die zo afweek van de gebruikelijke norm. Dit was dan ook de reden dat Tarkovski's werk nooit echt aansloeg bij het grote publiek: veel mensen vonden zijn films te onbegrijpelijk, te lang of te somber. Hierdoor werd het voor Tarkovski heel moeilijk om zijn projecten te financieren. Een ander probleem is dat zijn films niet in de smaak vielen bij de Sovjet-regering, zij vonden zijn "onbegrijpelijke films" gevaarlijk vanwege de politieke elementen.
Al het geldgebrek en de politieke tegenwerkingen ten spijt: Tarkovski is er wel in geslaagd een aantal meesterlijke en tijdloze speelfilms achter te laten. Zijn intellectuele werk is nog steeds geliefd bij filmcritici, cinefielen en cultliefhebbers. Bij hen heeft Tarkovski een mythische, bijna goddelijke status verworven.
Inhoud |
[bewerk] Biografie
Andrej Tarkovski werd in 1932 geboren als oudste zoon van de beroemde Russische dichter Arseni Tarkovski. Als klein jongetje raakte Andrej onder de indruk van het geweld van de Tweede Wereldoorlog. Dit element zou later van grote invloed zijn geweest op z'n films. Een ander element, dat minstens evenveel invloed heeft gehad, is zijn streng orthodox-christelijke opvoeding.
Andrej studeerde eerst Arabisch en muziek voordat hij in 1958 een opleiding ging volgen aan de filmacademie van Moskou. In 1960 studeerde hij af met de examenfilm De stoomwals en de viool. In 1962 maakte Tarkovski zijn speelfilmdebuut met De jeugd van Ivan, een psychologisch drama over een jongetje dat opgroeit in het Rusland van de Tweede Wereldoorlog. Deze film, waarin Tarkovski zijn eigen oorlogservaringen verwerkte, draaide op het filmfestival van Cannes en werd overladen met prijzen. Zelfs de strenge Sovjetregering was ervan onder de indruk en riep de film uit tot beste Russische film. Het zou overigens de laatste keer zijn dat Tarkovksi het kon vinden met de regering.
In 1966 maakte Tarkovski een film over het leven van de middeleeuwse iconenschilder Andrej Roebljov. In deze film verwerkte Tarkovksi kritiek op het Sovjetbeleid dat kunstenaars geen vrijheid gaf. De regering was hier uiteraard niet van gediend en ze wilden alle kopieën van de film vernietigen. Enkele kopieën konden toch het land uitgesmokkeld worden en zo kwam het dat de film pas in 1969 op het filmfestival van Cannes in première ging. Daar werd de productie gelauwerd als een van de beste films aller tijden en kreeg Tarkovksi het imago van meesterregisseur toebedeeld.
In zijn eigen land werd Tarkovski echter verguisd en het was voor hem onmogelijk een nieuwe film van de grond te krijgen. Pas in 1971 maakte hij, deels gefinancierd met buitenlands geld, een volgende film, Solaris, naar het gelijknamige boek van Stanislav Lem. Dit is de meest toegankelijke en, daarom, de enige voor een wat groter publiek succesvolle film van Tarkovski.
In 1975 maakte hij De Spiegel, volgens veel kenners een van de meest originele, meest tegendraadse en moeilijkste films ooit gemaakt. In deze film gooide Tarkovski iedere vorm van logica of plotontwikkeling overboord; wat resteert is een hele reeks losse scènes die op abstracte wijze de psychologie van het hoofdpersonage laten zien. De Spiegel groeide uit tot een ware filmkassieker en trok de aandacht van critici wereldwijd. Helaas trok de film ook de aandacht van de Sovjetregering en zij verboden De Spiegel vanwege een aantal scènes die een negatief beeld gaven van de Russische geschiedenis.
Met De Spiegel had Tarkovksi laten zien hoe je met minimale middelen een briljant psychologisch drama kunt maken. De film werd hierdoor gezien als het meest extreme voorbeeld van minimalistische expressionistische cinema. De regisseur besefte dat hij zelf hiermee z'n hoogtepunt had bereikt en sloeg een nieuwe weg in. Naast experimenten met psychologie ging hij nu experimenteren met tijd.
In 1977 schreef Tarkovksi zijn boek De verzegelde tijd, dat pas in 1984 werd gepubliceerd, eerst in het Duits, twee jaar later ook in het Engels en Nederlands. Hierin beschreef hij dat cinema de enige kunst is waarmee de tijd beïnvloed kan worden. Door een ultratraag tempo, langzaam bewegende shots, een extreem laag montageschema, door vervreemding van de werkelijkheid en door een vreemd gebruik van geluid, muziek, kleur, close-ups en beweging wilde Tarkovski de kijker "bedwelmen", waardoor hij het besef van tijd kwijtraakt en helemaal laat meevoeren door het verhaal.
De eerste film die de "verzegelde-tijdideologie" aanhangt was Stalker uit 1979. Deze film is gebaseerd op het boek Bermtoeristen van Arkadi en Boris Stroegatski. Dit is een sciencefiction film die zich in een "vreemde zone" afspeelt, een niet nader aangegeven plaats waar afstand en tijd niet gelden. In veel bronnen zoals de IMDB staat dat de film twee keer is opgenomen. De eerste opnamen werden door het laboratorium (dat in handen was van de regering) slecht behandeld en toen Tarkovski de beschadigde film zag heeft hij alles opnieuw opgenomen met een nieuwe cameraman. Toen de film eindelijk af was werd hij verboden door de regering vanwege de politieke kritiek.
De maat was voor Tarkovksi nu echt vol: woedend verliet hij, na het verbod van Stalker, zijn vaderland om in het buitenland ongestoord films te gaan maken. Hij vertrok naar Italië en begon daar te werken aan nieuwe films, echter zonder succes. Niemand wilde zijn projecten financieren en jarenlang liep Tarkovski vruchteloos voor zijn projecten te lobbyen. Om de tijd te doden en om in zijn levensbehoeften te voorzien werkte hij tijdelijk als toneelacteur en schrijver. Pas in 1985 kon hij zijn volgende film maken: Nostalghia, een zeer persoonlijk psychologisch drama, dit keer somberder dan ooit. De film flopte echter en Tarkovksi vertrok naar Zweden in de hoop daar zijn heil te vinden.
Daar maakte hij in 1986 Het Offer, een film waarvan de crew bestond uit technici die ook met Ingmar Bergman, Tarkovski's favoriete regisseur, hadden gewerkt. Hoewel Het Offer beschouwd wordt als Tarkovksi's minst geslaagde film, is het de enige productie waarin de "verzegelde-tijdtheorie" tot in de perfectie is doorgevoerd; deze film laat dan ook het beste Tarkovski's unieke stijl zien.
Tijdens de opnamen van Het Offer werd bij Tarkovksi longkanker geconstateerd. Tarkovksi verhuisde kort voor zijn dood naar Parijs, alwaar hij nog een paar memoires schreef. Hij overleed in 1986 en werd slechts 53 jaar. In de jaren na zijn dood hebben zijn films alleen maar in kracht toegenomen. Steeds meer mensen ontdekken de tijdloze kunst van Tarkovski.
[bewerk] Stijlkenmerken
Net als bij bijna alle grote meesterregisseurs heeft ook Tarkovski, zowel wat betreft inhoud als vorm, een heel herkenbare stijl. Hier volgen de belangrijkste voorbeelden:
- Inhoudelijk
- de hoofdpersoon is altijd een eenzame antiheld. Gedurende de film gebeurt er iets waardoor hij gaat nadenken over zijn bestaan. Hij worstelt met zichzelf, twijfelt en gaat op zoek naar spirituele verlossing. Het loopt vaak slecht met hem af. Het personage wordt vaak geplaagd door een trauma of complex.
- de films bevatten autobiografische elementen.
- de films bevatten politieke meningen, vaak in strijd met de toenmalige Sovjet-regering.
- centraal thema in al z'n werk is de overlevingsdrang van de mens, en de wil van de creatieve geest.
- in al z'n films staat spiritualiteit centraal.
- het verhaal is erg simpel en rechtlijnig en staat bol van de metaforen en symboliek.
- Vormgeving
- de films zijn minimalistisch, d.w.z. met zo min mogelijk beelden zoveel mogelijk vertellen. De kijker moet het verhaal uit de beelden halen. Zoveel mogelijk suggestiviteit.
- de films zijn expressionistisch, d.w.z. de emoties en gevoelens worden door de vormgeving, de symboliek en de manier van filmen verteld.
- de personages zelf stralen bijna geen emoties uit. Ze zeggen weinig, vaak gespeeld door non-acteurs.
- de vormgeving is rauw en weinig versierd.
- dromen en flashbacks komen veelvuldig voor.
- "verzegelde-tijdstijl" van filmen.
- de films spelen zich af op onduidelijke locaties.
- geen duidelijke tijdsaanduiding.
- de films deels in kleur, deels in zwart/wit.
- vervreemding van de werkelijkheid.
- extreme close-ups van emotionele gezichten en extreme close-ups van subtiele schoonheid, zoals bijv. regendruppels, rimpels in het water, bladeren die bewegen in de wind, barsten in een stenen muur, enz.
- de films staan bekend om een fascinatie voor de natuur. Landschappen zijn vaak het decor van veel van z'n films, ze symboliseren de emoties en gedachtes van de hoofdpersonen. Ook komen de 5 elementen van de natuur: water, vuur, lucht (in de gedaante van wind), zuurstof (in de gedaante van condens) en licht komen veelvuldig voor, zij symboliseren spiritualiteit.
[bewerk] Filmografie
- De stoomwals en de viool (1960)
- De jeugd van Ivan (1962) (Иваново детство)
- Andrej Roebljov (1966) (Андрей Рублёв)
- Solaris (1972) (Солярис)
- De Spiegel (1974) (Зеркало)
- Stalker (1979) (Сталкер)
- Nostalghia (1983)
- Het Offer (film 1986) (Offret) (1986)
[bewerk] Bibliografie
Tarkovski's boek verscheen voor het eerst in 1986 in een Nederlandse vertaling onder de titel De verzegelde tijd, ISBN 9065540318
De derde druk (2006) bevat als extra twee DVD's, een met de complete versie van zijn laatste film Het offer, en een met een documentaire van de opnamen van zijn laatste film, plus interviews en toelichtingen door Tarkovski zelf. Historische Uitgeverij, ISBN10: 9065540318, ISBN13: 9789065540317.
