Bonifatius (missionaris en bisschop)
Van Wikipedia
De heilige Bonifatius, ook wel Bonifacius, van geboorte: Wynfreth (Winfried), geboren in omgeving van Exeter in Zuidwest-Engeland, in 672 of 675 - vermoord waarschijnlijk bij Dokkum op 5 juni 754 of misschien in 755 [1], was een van de belangrijkste missionarissen en kerkhervormers in het Frankische rijk, bisschop en martelaar. Hij wordt ook de Apostel van de Duitsers en zelfs de Grondlegger van Europa genoemd, zoals de Nederlandse titel van een bekend Frans werk over hem luidt [2]. Meer nog dan missionaris was hij de inrichter van de kerkelijke structuren in het gebied van het huidige Duitsland en, wat evenzeer cruciaal is geweest, de binding daarvan aan de Heilige Stoel. Als architect van het christelijke West-Europa [3], voor de grondvesting van de kerk van Rome en voor de groei naar culturele eenheid van heel West-Europa bij de overgang van de oudheid naar de middeleeuwen, kan de betekenis van Bonifatius moeilijk overschat worden [4] [5].
Inhoud |
Rol in de Nederlandse geschiedenis
Bonifatius wordt als grote heilige vereerd onder alle katholieken waar ook ter wereld. Hij is los daarvan ook een belangrijke, nationale figuur in de Nederlandse geschiedenis, hoewel zijn rol daarin op zichzelf klein is geweest. Hij zou die bekendheid in onze gewesten niet gekregen en gehouden hebben als met hem niet een grote buitenlandse persoonlijkheid en geestelijk leider juist op Nederlandse bodem om het leven was gebracht[6]. De moord op deze grote buitenlander was een gebeurtenis met wat men nu internationale dimensies zou kunnen noemen, en in dat opzicht uniek in de Nederlandse historie. Deze aspecten maken Bonifatius tot een onontkoombare deelgenoot in de Nederlandse geschiedenis. De vroeg-middeleeuwse geschiedenis van de Lage Landen neemt een aanvang met en wordt gemarkeerd door deze bloedige gebeurtenis [7].
Leven
Er zijn verscheidene werken geschreven over het leven van Bonifatius, van kort na zijn dood tot ongeveer 1100. Volgens de door Willibald geschreven vita, ongeveer dertien jaar na zijn dood, werd Bonifatius als Winfrid of Wynfrith geboren in een adellijke familie. Waarschijnlijk was Crediton in Devonshire zijn geboorteplaats. Willibald beschrijft hoe de jonge Winfried zich tegen de wil van zijn vader al wilde wijden aan het kloosterleven. Toen zijn vader dodelijk ziek werd en bijna overleed, zag hij dat als een teken, gaf hij toe en vertrouwde de zevenjarige Winfried als puer oblatus toe aan het klooster. Hij kreeg zijn opvoeding en theologische scholing in de abdijen van Exeter en Nhutscelle (Nutshalling, nu Nursling), waarna hij toetrad tot de Benedictijner orde. Op zijn dertigste, rond 705, werd hij tot priester gewijd. Hij werd hoofd van de kloosterschool en maakte naam als leraar, exegeet, historicus, grammaticus en literator. De eerste Latijnse grammatica in het Engels was van zijn hand. Hij was bestemd om abt te worden, naar de missie was zijn grote doel.
Eerste missie naar Friesland
In 716 verliet Winfried Engeland om een eerste missie-expeditie naar Friesland te ondernemen. Hij wilde de bewoners bekeren tot het christendom door in hun eigen taal tot hen te prediken. Zijn eigen Oudengels of Angelsaksisch was immers verwant aan het Oudfries. Deze eerste zendingsreis werd een mislukking door de politieke omstandigheden: onder leiding van Koning Redbad (Radboud) hadden de Friezen op dat moment net de Franken onder het koningschap van Karel Martel een nederlaag toegebracht in Keulen. Dit leidde ook tot tegenstand tegen een andere vreemdeling als Winfried, die daarop weer huiswaarts keerde.
Missie en kerkelijke hervorming onder de Germanen
Twee jaar later deed Winfried een tweede poging. Daartoe reisde hij eerst met aanbevelingsbrieven van de bisschop van Winchester naar Rome, om goedkeuring te verzoeken aan Paus Gregorius II (715-731). De paus verleende hem het recht om onder de Germanen rechts (ten oosten) van de Rijn te bekeren en gaf Winfried een nieuwe naam: Bonifacius ("hij die het goede doet"), de naam van de heilige van de vorige dag. Bonifatius werkte vijf jaar in Hessen, Thüringen en Friesland. In 719 werd hij verwelkomd door Willibrord. Bonifatius kwam hem helpen in zijn pogingen vanuit zijn bases Antwerpen en Utrecht de Friezen te kerstenen. Met de dood van Radboud (719) lag de weg naar het noorden weer open.
De Donareik
Bonifatius werd in 722 benoemd tot bisschop-missionaris van de Germaanse gebieden die hij onder het gezag zou brengen van de kerk van Rome. Om de overmacht van christenen en het Frankische gezag te bewijzen, hakte Bonifatius in 723 de heilige Donareik om. Deze stond in Geismar nabij Fritzlar op de grens van het gedeeltelijk christelijke Hessen en het grotendeels heidense Nedersaksen, niet ver van de Frankische vesting Büraburg. Toen er geen wraak volgde van de heidense goden, namen veel van de Germanen het christelijk geloof aan. Het omhakken van de Donareik wordt door velen beschouwd als het begin van de kerstening onder de Noord- en Middelduitse Germanen. Van het hout bouwde Bonifatius een kapel, gewijd aan St. Petrus; de kapel werd de kiemcel van het latere klooster in Fritzlar. Later vestigde hij daar het eerste bisdom in de Germaanse landen ten noorden van de oude Romeinse rijksgrens (limes). Tot 732 werkte Bonifatius in Hessen en Thüringen.
Bisdommen en synoden
In 732 benoemde Paus Gregorius III Bonifatius tot aartsbisschop - zij het in eerste instantie zonder zetel - en tot pauselijk vicaris voor het oostelijke deel van het rijk der Franken. Bovendien verleende hij hem toestemming om bisdommen te gaan stichten. Tot aan 736 werkte hij in Beieren, waar hij de Kerk reorganiseerde, onder andere door het stichten van bisdommen in Regensburg, Passau, Salzburg en Freising.
Van 736 tot aan 753 bleef Bonifatius voornamelijk als kerkhervormer aan het werk in het Frankische rijk aan beide zijden van de Rijn. Zo organiseerde hij de grote Austrasische synoden van 742 (Concilium Germanicum, plaats onbekend) en 743 (Les Estinnes) en de Neustrische synode van 744 (Soissons). Het Concilium Germanicum erkende Bonifatius als aartsbisschop en gezant van Petrus. Deze periode vormde een hoogtepunt in zijn leven.
In 744 liet hij Sturmius het klooster van Fulda stichten dat uitgroeide tot een plaats van Europese betekenis. In 745 werd hij aartsbisschop-metropoliet met zetel te Mainz.
Frankische expansie
Bonifatius genoot vanaf 723 de steun van de reeds christelijk geworden Frankische koningen. Dezen streefden ernaar de heidense Saksen te onderwerpen en de Saksische gebieden binnen hun groeiende rijk te brengen. Bonifatius verzekerde zich van de steun van zowel de Paus als van de hertog van Beieren. Hij benoemde uitsluitend eigen volgelingen als bisschop. Zijn werk werd moeilijker doordat de Frankische adel niet graag zag dat Bonifatius het primaat van Rome oplegde aan bisdommen die al sinds eeuwen in handen van de adel waren; zij had problemen met het celibaat en het verbod op de jacht. Dat de uiteindelijke dood van Bonifatius aan een samenzwering van zulke Frankische edellieden te wijten zou zijn, kan niet door feiten gestaafd worden.
Laatste missie naar Friesland
Bonifatius had nooit de hoop opgegeven om ook de Friezen te bekeren. Als hoogbejaarde kerkelijk leider trok hij in 754 met een bescheiden gevolg opnieuw naar Friesland. Hij doopte daar grote aantallen Friezen. Ook belegde hij een grote bijeenkomst om nieuwbekeerden gemeenschappelijk het sacrament van het Heilig Vormsel toe te dienen, die te Dokkum zou plaatsvinden. Hij sloeg daar zijn kamp op. Maar in plaats van daar zijn bekeerlingen te treffen werd hij er de volgende ochtend overvallen door een groep gewapende Friezen die onder Bonifatius' missiecompagnie een slachtpartij aanrichtten. Op 5 juni 754 werd hij gedood, samen met zijn 52 metgezellen, onder wie zijn assistent bisschop Eoban.
De gewelddadige bekering van de Germaanse stammen tot aan de Elbe zou later worden voltooid door Karel de Grote, die enkele decennia daarna een einde maakte aan de onafhankelijkheid van de Saksen.
Bonifatius' dood
De dood van Bonifatius is een bron van speculatie. Zo vraagt men zich af wat de hoogbejaarde prelaat na zo'n grote kerkelijke loopbaan nog bewogen kan hebben om een dergelijke risicovolle expeditie te ondernemen. Het is denkbaar dat hij zelf zijn martelaarschap heeft gezocht en uitgelokt [8]. Ook over de motieven aan de kant van de Friese overvallers wordt gespeculeerd. Of het om een roofoverval ging of een daad van verzet tegen de kerstening is onduidelijk. [9] Aannemelijker is nog, dat de aanwezigheid van Frankische krijgers voor de Friezen een teken is geweest dat de bekering tot de voor hen vreemde godsdienst werd afgedwongen en moest dienen om hen aan de Franken te onderwerpen.
Historici verschillen van mening over hoe de gebeurtenis moet worden geïnterpreteerd. De gangbare opvatting is dat het een brute roofmoord betrof, door bandieten die het op de vermeende bezittingen van het gezelschap voorzien hadden. Anderen willen het meer als een gerechtelijke executie interpreteren. Een argument om aan een meer gecoördineerde actie te denken, is het tijdstip waarop de moord op Bonifatius plaatsgevonden moet hebben, namelijk bij het aanbreken van de dag. Dat was een tijdstip waarop destijds ook veldslagen werden uitgevochten [10].
Dood door terechtstelling?
Ten tijde van de vroege middeleeuwen was er een vorm van rechtspraak in Frisia Magna, die Kestigia heette. Zij was het fundament van een eeuwenlange vrede. Bonifatius kan zijn verzocht op een Kestigia te verschijnen om zich te verantwoorden voor zijn vernielingen. Het niet verschijnen op een vroeg middeleeuws "gerecht" stond gelijk aan het bekennen van schuld. De Frieslanden waren een "land zonder een heer", er was dus geen "heer" die kon bepalen wat er met Bonifatius moest gebeuren. Volgens de Friese wetten, zoals we die kennen uit de Lex Frisionum, stond tempelschenners en de aantasters van heiligdommen de doodstraf te wachten. Bonifatius had zich dertig jaar tevoren schuldig gemaakt aan het omhakken van heilige bomen (heiligschennis dus volgens het Germaanse recht), zodat hij volgens de Friezen nog altijd strafbaar was. Het Germaanse recht voorzag althans voor tempelschenners een uiterst wrede straf. De Lex Frisionum stelt: Wie in een heiligdom inbreekt en daar een van de heilige voorwerpen wegneemt, wordt naar de zee gevoerd, en op het zand, wat door de vloed bedekt wordt, worden zijn oren gekloofd, en wordt hij gecastreerd en ten offer gebracht aan de god, wiens tempel hij onteerde.
Dokkum of Duinkerke?
Een gewaagde hypothese over de dood van Bonifatius stelt dat de moord in het geheel niet plaatsgevonden heeft in de huidige Nederlandse provincie Friesland, en dus ook niet bij Dokkum. [11] Deze opvatting is naar voren gebracht door de Nederlandse archivaris Albert Delahaye, die tal van gegevens uit de vroeg-middeleeuwse geschiedenis van Nederland in Frans-Vlaanderen situeert, maar daarvoor onder professionele historici geen instemming heeft gevonden. [12]
Verering
De verering van Bonifatius ontstond reeds kort na zijn dood. Willibald beschreef een wonder dat aan Bonifatius wordt toegeschreven: het paard van de administrator Abba struikelde enige tijd na Bonifatius' dood op een terp, waarna daar volgens deze biograaf een zoete bron ontsprong. Het centrum van de verering ligt echter niet in Friesland. Na een kort verblijf in de Sint-Salvatorkerk in Utrecht en later in Mainz werd het stoffelijk overschot van Bonifatius overgebracht naar de abdij van Fulda, waar het in een schrijn onder het hoofdaltaar van de kathedraal werd begraven. Mede dankzij de Bonifatiusverering wordt Fulda een belangrijk centrum van boekproductie (onder leiding van abten als Hrabanus Maurus) en sinds het midden van de negentiende eeuw één van de belangrijkste plaatsen van het Duitse katholicisme: elk jaar komen de Duitse bisschoppen samen bij Bonifatius’ graf. Aan de verering van Bonifatius te Fulda is een sterke impuls gegeven door de in 2003 heiligverklaarde Arnold Janssen. De naamdag van de Bonifatius is zijn sterfdag, 5 juni. Hij wordt afgebeeld als bisschop met een evangelieboek waar een zwaard doorheen steekt (met het boek zou hij zich hebben beschut tegen het wapen); met zijn staf doet hij een bron ontspringen.
De verering in Dokkum kreeg eigenlijk pas gestalte in 1927 door de invloed van de karmeliet Titus Brandsma (overleden in Dachau in 1942; zalig verklaard in 1985). In 1962 werd in Dokkum een standbeeld voor hem onthuld door de toenmalige prinses Beatrix. In 1990 zou Nefthys Brandsma op onverklaarbare wijze van kinkhoest genezen zijn bij de Bonifatiusbron, hetgeen aan Bonifatius wordt toegeschreven. Volgens de gemeente Dongeradeel komen er elk jaar tussen de 25.000 en 40.000 pelgrims naar Dokkum.
Werken
- Opera Omnia, ed. J. A. Giles (1844) en Jacques Paul Migne, Patrologia Latina, dl. 89
- Brieven, ed. Michael Tangl, Monumenta Germaniae Historica (MGH), Epistolae selectae I (1916)
- Gedichten, MGH Poetae Latini I, 1-19
- Preken, Isaias Onings, De preken van Sint-Bonifatius (1938, de authenticiteit van deze preken wordt betwist)
Literatuur
- W.H. Beekenkamp, Bonifatius (1947)
- Franz Flaskamp, Die Missionsmethode des hl. Bonifatius (1927)
- Franz Flaskamp, Die Anfänge friesischen und sächsischen Christentums (1929)
- Auke Jelsma, Bonifatius; zijn leven, zijn invloed (Zoetermeer 2003), ISBN 90-2113903-0
- Mayke de Jong, 'Bonifatius: een Angelsaksische priester-monnik en het Frankische hof', Millennium. Tijdschrift voor Middeleeuwse Studies (2005) 19/1, 5-23
- Willibrord Lampen, Winfried-Bonifacius (1949)
- Wilhelm Levison, England and the continent in the eighth century (1946, 1950)
- Joseph Lortz, Bonifatius und die Grundlegung des Abendlandes (1954)
- Marco Mostert, 754: Bonifatius bij Dokkum vermoord (Hilversum 1999), ISBN 90-6550448-6
- Hans Mol, 'De dood van Bonifatius: gevolg van een verkeerde kersteningsstrategie?', Fryslân (2004) 10/4, 16-20
- Willy-Paul Romain, Bonifatius: grondlegger van Europa ; ingel. door Georges Duby (Baarn 1991), ISBN 90-5121268-2. [Vertaling van: Saint Boniface et la naissance de l'Europe. - Paris 1990]
- Theodor Schieffer, Winfrid-Bonifatius und die christliche Grundlegung Europas (1954)
- Heinrich Wagner: Bonifatiusstudien (Würzburg 2003), ISBN 3-87717066-8
Historische bronnen
- Vita sancti Bonifatii archiepiscopi Moguntini, Wilhelm Levison (ed.) (Hannover 1905; herdruk 2003; Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 57).
- Bonifatii epistulae; Willibaldi vita Bonifatii, Reinhold Rau (ed. en vert.) (Darmstadt 1968)
Redactionele bron
- A.J. Welschen 2000-2005: Course Dutch Society and Culture, International School for Humanities and Social Studies ISHSS, Universiteit van Amsterdam (met toestemming)
Zie ook
Voetnoten
- ↑ Wagner 2003
- ↑ Romain 1991
- ↑ Welschen 2000-2005
- ↑ Lortz 1954
- ↑ Schieffer 1954
- ↑ Welschen 2000-2005
- ↑ idem, ibidem
- ↑ Mol 2004
- ↑ Bonifatius’ wijze van kerstening kan ook weerstand opgeroepen hebben. Het had immers zeer veel indruk gemaakt, toen hij dertig jaar eerder een voor de Germanen heilige eik vernield had. Dit zou als een zeer strafbaar feit mede geleid kunnen hebben tot een vijandige houding onder de Friezen (Mol 2004).
- ↑ idem, ibidem
- ↑ Deze versie situeert het gebeuren in Frans-Vlaanderen, en niet aan de oevers van de Friese Boorne, maar bij de Bourre (Borre Becque), tussen Kassel en Hazebroek, ten oosten van Sint-Omaars, op zo'n 40 kilometer afstand van Duinkerke. Een monnik uit Utrecht zou in de 13e eeuw de naam van de pagus (landstreek) Dockynchirica (Duinkerke) hebben veranderd in Dockinga, de oude naam voor Dokkum. Ten tijde van Bonifatius bestond deze laatste plaats alszodanig nog niet.
- ↑ In het geval van Bonifatius is deze localisering toch al zeer onwaarschijnlijk. Aangezien Bonifatius' werkterrein rechts van de Rijn heeft gelegen, is het duister wat hij links van de Schelde te zoeken gehad zou hebben, waar op die hoogte aan de kust ook geen echte Friezen woonden, maar Salische Franken en Franko-Friezen. Onder deze stammen zou de bisschop dus weinig vijanden gehad hebben, al zou roof eventueel ook daar nog wel een mogelijk motief kunnen zijn geweest
Externe links
- Literatuurdossier Bonifatius op website Koninklijke Bibliotheek Den Haag
- Een historisch onderzoek naar de dood van Bonifatius door Hans Mol op www.friesgenootschap.nl
