Język białoruski

Z Wikipedii

Беларуская мова
Obszar	Białoruś, Polska, Kanada i inne
Liczba mówiących	9 milionów
Ranking	(poza pierwszą 100.)
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki wschodniosłowiańskie ***Język białoruski
Pismo	cyrylica,łacinka
Status oficjalny
Język urzędowy	Białoruś; od 2005 roku w Polsce język regionalny, z możliwością wprowadzenia do urzędów jako język pomocniczy w woj. podlaskim
Regulowany przez	?
Kody języka
ISO 639-1	be
ISO 639-2	bel
ISO/FDIS 639-3	bel
SIL	BEL
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Białoruska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka białoruskiego

Język białoruski (беларуская мова) – należy do grupy języków wschodniosłowiańskich. Liczba osób posługujących się tym językiem liczy około 9 milionów. Formowanie się języka białoruskiego zaczęło się w XII wieku. W XIII wieku język białoruski (język starobiałoruski) stał się językiem państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsza drukowana książka w języku białoruskim wydana została przez Franciška Skarynę w 1517 roku. W XVI wieku jedna z pierwszych kodyfikacji prawa w Europie - tzw. statuty litewskie (1522, 1566, 1588) - pisane były po starobiałorusku. Język ten był też językiem dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, używanym w kontaktach z Rosją. Koniec XVI wieku - pojawienie się pierwszej gramatyki języka białoruskiego (1596 - L. Zizanija, 1619 - M. Smatrycki). Po zawarciu unii lubelskiej (1569) zaczęła się ekspansja języka polskiego na ziemie WKL. Wskutek tego w 1699 roku język białoruski jako język urzędowy WKL zastąpiony został oficjalnie przez język polski. Od XVIII wieku do połowy XIX wieku - to okres upadku języka białoruskiego, kiedy po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów ziemie białoruskie włączone były do Rosji. Język białoruski był zakazany w Imperium Rosyjskim, a jego użytkownicy prześladowani. Odrodzenie nastąpiło dopiero w połowie XIX wieku dzięki twórczości Jana Barščeŭskiego, Władysława Syrokomli, Wincenta Dunina-Marcinkiewicza, Franciszka Bahuszewicza, Adama Hurynowicza i innych pisarzy i poetów. W roku 1918 uzyskał status języka państwowego Białoruskiej Republiki Ludowej, później Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Do lat 40. oprócz języka białoruskiego na Białorusi językami urzędowymi były również język rosyjski, jidysz i polski. Do rozwoju i dalszego kształtowania się języka literackiego przyczynili się wybitni poeci i pisarze białoruscy początku XX wieku Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdanovič, Maksim Harecki, Vacłaŭ Łastoŭski, Jazep Losik, Źmitrok Biadula, Kuźma Čorny i wielu innych. Koniec lat 20. - lata 30. - okres represji stalinizmu. Zaczęła się ostra walka z t. zw. "nacdemami" (nacjonał-demokratyzmem) na Białorusi. Praktycznie całość inteligencji białoruskiej uległa zniszczeniu. Zmiany na lepsze zaszły dopiero w końcowym okresie pierejstrojki. W 1991 roku weszła nowa ustawa o językach na Białorusi. Język białoruski został jedynym językiem państwowym. Jednak ta norma prawna uległa zmianie w 1995 wskutek polityki elit politycznych rządzących na Białorusi od 1994 roku. Obecnie język białoruski jest powoli zastępowany językiem rosyjskim (chociaż formalnie na Białorusi obowiązują dwa języki). Język białoruski jest także używany w Polsce (na Podlasiu) i wśród emigrantów białoruskich w Kanadzie.

Białoruski język literacki powstał jeszcze w XIV wieku, natomiast okres upadku (XVIII- połowa XIX) spowodował odejście od wczesnych tradycji piśmiennictwa i kształtowanie nowego języka literackiego w XIX wieku; zapisywany był wówczas w alfabecie łacińskim, który dopiero później zastąpiony został cyrylicą (dyskusja 1916 roku). Kreolem języka rosyjskiego i białoruskiego jest tzw. trasianka.

Wyróżnia się 3 zespoły dialektów:

• centralne
• północno-wschodnie
• południowo-zachodnie

Okresy w historii języka białoruskiego:

1. Staroruski, ogólnoruski (X-XIV w.)
   
2. Język starobiałoruski (XIV-XVIII w.)
   • formowanie języka białoruskiego (XV w.)
   • złoty wiek, język państwowy w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI w.)
   • stopniowe zanikanie (XVII-XVIII w.)
   • domowy język wieśniaków, w folklorze (XVIII w.)
3. Nowy (współczesny) język białoruski
   • formowanie (XIX w.)
   • rozwój języka (XX w.)

Spis treści 1 Alfabet 1.1 Transkrypcja 2 Przykłady języka białoruskiego. 3 Zobacz także: 4 Linki zewnętrzne

[edytuj] Alfabet

Do zapisu języka stosować można dwa alfabety: cyrylicę lub alfabet łaciński - tzw. łacinka białoruska, przy czym w Republice Białoruś oficjalnie uznana jest tylko cyrylica.

cyrylica

А а

Б б

В в

Г г

Ґ ґ

Д д

Е е

Ё ё

Ж ж

З з

І і

Й й

К к

Л л

М м

Н н

О о

łacinka

A a

B b

V v

H h

G g

D d

Je je

Jo jo

Ž ž

Z z

I i

J j

K k

Ł ł

M m

N n

O o

transkrypcja

A a

B b

W W

H h

G g

D d

Je je (ie, e)

Jo jo (io, o)

Ż ż

Z z

I i

J j

K k

Ł ł*

M m

N n

O o

---

cyrylica

П п

Р р

С с

Т т

У у

Ў ў

Ф ф

Х х

Ц ц

Ч ч

Ш ш

Ы ы

Ь ь

Э э

Ю ю

Я я

łacinka

P p

R r

S s

T t

U u

Ŭ ŭ

F f

Ch ch

C c

Č č

Š š

Y y

E e

Ju ju

Ja ja

transkrypcja

P p

R r

S s

T t

U u

Ŭ ŭ (U u)*

F f

Ch ch

C c

Cz cz

Sz sz

Y y

*

E e

Ju ju (iu, u)

Ja ja (ia, a)

---

cyrylica	'	Дз дз	Дзь дзь	Дж дж	Зь зь	Ль ль	Нь нь	Сь сь	Ць ць
łacinka	' ?	Dz dz	Dź dź	Dž dž	Ź ź	L l	Ń ń	Ś ś	Ć ć
transkrypcja		Dz dz	Dź dź	Dż dż	Ź ź	L l	Ń ń	Ś ś	Ć ć

Znak "Ь" i mały "ь" to znaki miękkie. Nie są one samodzielne, a jedynie dodawane do innych głosek, by zmienić je w inne. Np. białoruskie i rosyjskie "Ł" po dodaniu tego znaku to "L".

Litera "ґ" występuje w wyrazach obcych, np. ґузік (guzik).

Akanie jest uwzględnione w pisowni, np. карова (karowa - krowa), Лукашэнка (Łukaszenka).

[edytuj] Transkrypcja

Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w powyższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły są oznaczone gwiazdką.

Literę л oddaje się

• przez l przed ь, і, е, я, ё, ю, np. зельле - zielle, пяклі - piakli;
• przez ł w innych sytuacjach, np. гарэлка - harełka.

Litery е, ë, ю, я oddaje się

• przez je, jo, ju, ja na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ь i ', np. ем - jem, сям'ёю - siamjoju;
• przez e, o, u, a po л np. сьлёз - śloz;
• przez ie, io, iu, ia po innych spółgłoskach, np. цёпла - ciopła.

Literę Ў oddaje się przez ŭ dla potrzeb bibliotecznych, a przez u dla potrzeb wydawniczych, np. слоўnik - słoŭnik/słounik, воўк - woŭk/wouk.

Literę ь

• pomija się po л, np. соль - sol;
• oddaje się przez znak zmiękczenia (´, nie apostrof ') w innych sytuacjach, np. дзень - dzień, ехаць - jechać.

Apostrof (') pomija się, np. аб'ехаць - abjechać.

[edytuj] Przykłady języka białoruskiego.

Ja nie paeta, o kryj mianie Boža!
Nia rvusia ja k słavie hetkaj ni mała.
Choć piesieńku-dumku i vysnyju moža,
Zavusia ja tolki Janka Kupała.

Słavu paetaŭ raznosiać pa śviecie,
Vianki ŭskładajuć i zvoniać pachvałaj.
Ja ž cicha hraju -
Chto cichich przykmiecie...
At, viedama, z vioski Janka Kupała...

                          (Janka Kupała, 1913)

Умейце шанаваць чужыя алтары.
Не, не чужым багам маліцца,
А шанаваць людзей з другою верай
Альбо бязвер'ем.
Можна толькі так
У згодзе жыць у каламутным свеце,
Дзе злосна разбураюць алтары -
Свае, чужыя,
Шанаваць не ўмеюць
Чужое веры і чужой крыві.
Таму і пахне порахам з крывёю.

                         (Фелікс Баторын, 2001)

[edytuj] Zobacz także:

• język (mowa)
• lingwistyka.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Słownik polsko-białoruski i białorusko-polski
• Strona o łacince białoruskiej
• Białorusko-polski słownik gwary używanej na północnym Podlasiu