Tsoenami
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
'n Tsoenami (uitgespreek as tsoe-NA-mie), 'n tipe vloedgolf, is 'n reeks golwe (genoem 'n "golftrein") wat in 'n watermassa veroorsaak word deur 'n puls of skielike versteuring wat 'n waterkolom vertikaal verplaas. Aardbewings, aard- of grondverskuiwings, vulkaniese uitbarstings, ontploffings en die impak van buiteaardse liggame soos meteoriete kan 'n vloedgolf veroorsaak. Tsoenami's kan kuslyne 'n geweldige slag toedien en verpletterende skade aan eiendom, beserings en lewensverlies deur besering of verdrinking veroorsaak.
Inhoud |
[wysig] Naam
Die term "tsoenami" vind sy oorsprong in die Japanees "津波": tsu (hawe) en nami (golf). Die term is geskep deur vissers wat per boot terruggekeer het en die hawe en omgewing vernietig gevind het, alhoewel hulle nie die golf op die oop see opgemerk het nie. Omdat tsoenamigolwe onder die water beweeg en baie lang golflengtes (soms meer as 100 km) het, veroorsaak dit net 'n effense boggel in die see wat gewoonlik onopgemerk verbygaan. Die golf word eers groter wanneer die snelheid vertraag word deur die vlakker water aan die kus.
Die ander term (in beide Afrikaans en Nederlands), "vloedgolf", is ook aanvaarbaar, alhoewel dit gewoonlik eerder gebruik word in verband met plaaslike vloede as gevolg van weerstoestande. Tradisioneel is daar na tsoenami's verwys as "getygolwe" ("tidal waves" in die Engels), omdat hulle dieselfde eienskappe as 'n geweldige instromende gety openbaar wanneer hulle die land nader, eerder as die brekende golwe wat deur die wind se uitwerking op die oseaan gevorm word, en die term waaraan mense gewoond is. Omdat tsoenami's in werklikheid nie verband hou met die getye nie, beskou oseanograwe die term "getygolf" as misleidend, en hulle keur die gebruik daarvan af.
[wysig] Oorsake
'n Tsoenami kan ontstaan deur enige versteuring wat 'n groot massa water verplaas in die see, soos 'n aardbewing, grondverskuiwing of meteoorinslag.
Tsoenami's kan ontstaan wanneer die seebodem skielik vervorm word en die boliggende water vertikaal verplaas word. Tektoniese aardbewings is 'n spesifieke soort aardbewing wat verband hou met die vervorming van die aardkors; wanneer hierdie aardbewings onder die see plaasvind, word die see bokant die vervormde gebied vanuit sy ewewigsposisie versteur. Golwe word gevorm wanneer die verplaaste water onder die invloed van swaartekrag weer poog om die ewewig te herwin. Wanneer groot areas van die seebodem styg of daal kan 'n tsoenami ontstaan. Groot vertikale bewegings van die aardkors kan by plaatgrense plaasvind. Plate werk op mekaar in langs hierdie grense wat "breuke" genoem word. Byvoorbeeld, rondom die grense van die Stille Oseaan gly die digter oseaniese plate onder die kontinentale plate in deur 'n proses bekend as subduksie. Subduksie-aardbewings is baie doeltreffend om tsoenami's op te wek.
Ondersese grondverskuiwings, wat dikwels groot aardbewings vergesel, sowel as die ineenstorting van vulkane se wande kan ook die boliggende waterkolom versteur wanneer sediment en rotse teen die hellings afgly en oor die seebodem versprei. Net so kan 'n geweldige ondersese vulkaniese uitbarsting ook 'n waterkolom oplig en 'n tsoenami veroorsaak.
Groot grondverskuiwings en hemelliggame wat die aarde tref veroorsaak ook tsoenami's wanneer die momentum van die puin oorgedra word aan die watermassa waarin dit val. Oor die algemeen is tsoenami's wat so veroorsaak word (teenoor die tsoenami's wat in die Stille Oseaan deur aardbewings veroorsaak word) van korte duur, en het hulle min invloed op kuslyne ver daarvandaan. Indien die grondverskuiwing of hemelliggaam groot genoeg is mag dit wel 'n megatsoenami veroorsaak: 'n tsoenami wat honderde meter hoog is en gewoonlik veroorsaak word deur 'n ineenstortende eiland, asteroïede-impak of groot blokke ys wat in 'n groot waterliggaam val.
[wysig] Eienskappe
Tsoenami's verskil grootliks van tipiese onstuimige deinings aan die kuslyn deurdat die golwe teen hoë snelhede en oor groot afstande voortplant, selfs oor oseane heen, sonder om veel energie te verloor. 'n Tsoenami kan duisende kilometers vanaf sy oorsprong skade veroorsaak, en etlike ure kan dus verbygaan vandat dit ontstaan het tot wanneer dit die kus tref — meer tyd as wat dit seismiese golwe neem om die kus te bereik.
Hierdie eienskappe bestaan omdat tsoenami's uiters lang periodes (van 2 minute tot meer as 'n uur) en golflengtes (meer as 100 km) het. Vergelyk dit met 'n tipiese windgedrewe deining by 'n strand wat tipies deur 'n storm ver weg op see veroorsaak is: die golwe rol ritmies een na die ander in met 'n periode van ongeveer 10 sekondes en 'n golflengte van 150 m.
Tipies genereer ondersese aardbewings tussen drie en vyf aparte golfkruine, waarvan die tweede of derde gewoonlik die grootste is.
In gevalle waar die leidende rand van die tsoenami die trog is, trek die see weg van die kus, 'n halfperiode voor die golf se aankoms. Indien die helling vlak is kan hierdie terugtrekking 800 m oorskry — mense onbewus van die komende gevaar word dan juis deur hierdie vreemde verskynsel aangetrek uit nuuskierigheid, of om vis van die seebodem te versamel.
In gevalle waar die leidende rand van die tsoenami sy eerste kruin is word die laagliggende kusgebiede eers oorstroom voordat die hoër tweede kruin daar aankom. Weereens is dit belangrik om ingelig te wees oor tsoenami's en te besef dat wanneer die watervlak die eerste keer daal die gevaar nog nie verby is nie.
'n Golf word 'n vlakwatergolf wanneer die verhouding tussen die waterdiepte en sy golflengte baie klein begin word. Aangesien 'n tsoenami 'n lang golflengte het, kan 'n tsoenami as 'n vlakwatergolf optree selfs as dit in diep oseaanwater is. Vlakwatergolwe beweeg teen snelhede wat gelyk is aan die vierkantswortel van die produk van die swaartekragversnelling (9.8 m/s2) en die diepte van die water. In die Stille Oseaan, waar die tipiese waterdiepte ongeveer 4000 m is, kan 'n tsoenami teen ongeveer 200 m/s (ongeveer 712 km/h) beweeg met baie min energieverlies oor lang afstande. By waterdieptes van 40 m is die snelheid ongeveer 20 m/s (ongeveer 71 km/h) wat baie stadiger is maar wat onmoontlik om voor weg te hardloop.
In diep water bly die energie van 'n tsoenami konstant as 'n funskie van sy hoogte en spoed. Soos die golf dus die land nader verminder sy spoed terwyl sy hoogte toeneem. Terwyl 'n persoon op die oppervlak in die diep see waarskynlik nie die tsoenami sal opmerk nie, kan die golf se hoogte styg tot 30 m en meer soos dit die kuslyn nader en saamgedruk word. Tsoenami's kan ernstige verwoesting saai oor kuste en eilande, selfs by plekke baie ver van die oorsprong af, waar die oorsprongsgebeurtenis nie sonder instrumente opmerkbaar is nie.
Tsoenami's plant uitwaarts voort vanaf hul oorsprong, dus is kuslyne in die "skaduwee" van landmassas wat aangetas is gewoonlik redelik veilig. Tsoenamigolwe kan egter rondom landmassas buig (soos gesien kan word in hierdie bewegende uitbeelding van 'n Indiese Oseaantsoenami soos die golwe suidelike Sri Lanka en Indië bereik). Hulle hoef ook nie noodwendig simmetries te wees nie; tsoenami golwe kan baie sterker in een rigting wees as in die ander, afhangende van die aard van die oorsprong en die omliggende geografie.
[wysig] Megatsoenami's en seiches
Daar bestaan bewyse dat megatsoenamis, 'n tsoenami van meer as 100 meter hoog, moontlik is. Hierdie skaars gebeurtenisse word tipies veroorsaak wanneer beduidende dele van 'n eiland in die oseaan stort, en kan uiters verwoestend wees aan verafgeleë kusstreke.
Verwant aan 'n tsoenami is 'n seiche, 'n onderwater, ongereelde wisseling of ritmiese swaaiing van die water in 'n meer. Groot aardbewings veroorsaak gereeld beide tsoenami's en seiches terselfdertyd, en daar is bewyse dat seiches deur tsoenami's veroorsaak is.
Die hoogste tsoenami wat ooit opgeteken is, was baie gelokaliseerd: veroorsaak deur 'n grondverskuiwing in Lituyabaai, Alaska in 1958, het 'n tsoenami wat meer as 500 m hoog was die bome en grond afgestroop van die steil wande van 'n fjord. Toe dit die oop see bereik, het dit vinnig weggekwyn. Die hoogte van die golwe was meer deur die topografie van die ongewing bepaal as die energie wat deur die grondverskuiwing opgewek is.
[wysig] Waarskuwingstelsels
Vele stede rondom die Stille Oseaan, veral in Japan maar ook in Hawaii, het waarskuwingstelsels en ontruimingsprosedures in geval van 'n ernstige tsoenami. Tsoenami's word voorspel deur verskeie seismologiese instellings regoor die wêreld en hulle ontwikkeling word deur satelliete dopgehou.
Drukopnemers op die seebodem gekoppel aan 'n boei met kommunikasietoerusting op die oppervlak word gebruik om golwe op te spoor wat nie noodwendig deur 'n menslike waarnemer op die oop see opgemerk sal word nie. Die eerste primitiewe stelsels wat gepoog het om gemeenskappe te waarsku teen 'n naderende tsoenami is in Hawaii in die vroeë 1920s geïmplementeer. Meer gevorderde stelsels is ontwikkel ná die tsoenami's van 1 April 1946 en 23 Mei 1960, wat ontsaglike vernietiging in Hilo, Hawaii veroorsaak het. Die Verenigde State het die Pacific Tsunami Warning Center in 1949 gestig en dit in 1965 gekoppel aan internasionale data- en waarskuwingsnetwerke.
Een stelsel wat tsoenamiwaarskuwing verskaf is die CREST-projek (Consolidated Reporting of Earthquakes and Tsunamis) wat aan die Weskus (Cascadia), Alaska en Hawaii van die Verenigde State geskep is deur die USGS, NOAA, die Pacific Northwest Seismograph Network en drie ander universiteite se seismiese netwerke.
Die voorspelling van tsoenami's bly egter 'n gebrekkige wetenskap. Alhoewel die episentrum van groot aardbewings onder water en die waarskynlike aankomstye van die tsoenami's vinnig bereken kan word, is dit amper onmoontlik om te weet of massiewe grondverskuiwings onder water plaasgevind het wat tsoenami's kan veroorsaak. As gevolg hiervan is vals alarms algemeen.
Geen stelsel kan egter beskerming bied teen 'n skielike tsoenami nie. 'n Vernietigende tsoenami het aan die kus van Hokkaido in Japan plaasgevind as gevolg van 'n aardbewing op 12 Julie 1993. As gevolg daarvan het 202 mense op die klein eiland Okushiri hulle lewens verloor en honderde meer is vermis of beseer. Hierdie tsoenami het slegs drie tot vyf minute na die aardbewing toegeslaan, en meeste van die slagoffers was besig om na hoër grond en veilige plekke te vlug nadat hulle die aardbewing oorleef het.
Alhoewel die kans vir grootskaalse vernietiging deur 'n tsoenami steeds bestaan, kan waarskuwingstelsels tog doeltreffend wees. Byvoorbeeld, as daar 'n baie groot subduksiesone-aardbewing (grootte 9.0 op die Richterskaal) aan die kus van die V.S.A. plaasvind, kan die mense in Japan meer as 12 uur waarskuwing hê, wat heelwat geleentheid bied om laagliggende gebiede te ontruim.
[wysig] Geskiedenis
Alhoewel tsoenami's mees dikwels in die Stille Oseaan voorkom, kom hulle ook elders voor. Baie antieke beskrywings bestaan wat skielike en katastrofiese golwe beskryf, veral in en rondom die Middellandse see. Duisende Portugese wat die groot aardbewing van 1755 in Lissabon oorleef het is deur 'n tsoenami gedood wat 'n paar minute later gevolg het. Voordat die groot golf die kus getref het, het die hawe se water teruggetrek en verlore vragte en vergete skeepswrakke blootgelê. In die Noord-Atlantiese Oseaan het 'n ander groot gebeurtenis, die Storeggaverskuiwing, plaasgevind.
[wysig] Santorini
Iewers tussen 1650 vC en 1600 vC, het die vulkaniese Griekse eiland Santorini opgeblaas na 'n gewelddadige uitbarsting wat 'n 100 tot 150 meter hoë tsoenami tot gevolg gehad het, wat die noordkus van Kreta, 70 km verder weg, vernietig het.
[wysig] Die Krakatoa-insident
In 1883 was daar 'n verwoede uitbarsting van die eilandvulkaan Krakatoa. 'n Reeks groot tsoenamigolwe het ontstaan as gevolg van die uitbarsting, met sommige golwe wat 'n hoogte van 40 meter bó seevlak bereik het. Tsoenamigolwe is regdeur die Indiese Oseaan, die Stille Oseaan, die Weskus van Amerika, Suid-Amerika en selfs so ver weg as die Engelse kanaal waargeneem. Op die kuste van Java en Sumatra het die see baie kilometer binnelands ingedring en só 'n groot lewensverlies veroorsaak dat een gebied nooit weer herbewoon is nie, en weer oerwoud geword het — dit is nou die Ujung Kulon natuurreservaat.
[wysig] 22 Mei 1960 Chileense tsoenami
Die groot Chileense aardbewing, die grootste aardbewing wat ooit opgeteken is, aan die kus van Suid-sentraal Chili, het een van die mees vernietigende tsoenami's van die 20ste eeu veroorsaak. Toe die tsoenami Onagawa in Japan byna 22 ure na die aardbewing getref het, is 'n golfhoogte van meer as 3 meter bo die getyhoogte aangeteken.
[wysig] 27 Maart 1964 Goeie Vrydag-tsoenami
Ná die 9.2-grootte Goeie Vrydag aardbewing het tsoenami's Alaska, British Columbia, Kalifornië en die kusstreek van die Pacific Northwest getref, waarin 122 mense gesterf het. Die tsoenami's was tot 6 meter hoog wat 11 mense so ver weg as Crescent City, Kalifornië gedood het.
[wysig] 26 Des 2004 Indiese Oseaan-tsoenami
- Hoofartikel: 2004 Indiese Oseaan-aardbewing
Die grootte 9.0 2004 Indiese Oseaan-aardbewing het 'n reeks noodlottige tsoenami's ontketen op 26 Desember 2004, met meer as 220 000 sterftes in lande van naby die aardbewing soos Indonesië, Thailand en die noord-westelike kus van Maleisië, tot duisende kilometer ver in Bangladesh, Indië, Sri Lanka, die Maldives en selfs só ver as Somalië in Oos-Afrika. Die dodetal van hierdie tsoenami, meer as 310 000 mense, maak dit die noodlottigste ooit in die geskrewe geskiedenis.
Anders as vir die Stille Oseaan, bestaan daar geen waarskuwingstelsel vir die Indiese Oseaan nie. Dit is deels te wyte aan die afwesigheid van enige groot tsoenamigebeurtenis sedert 1883, en dat die klem meer op die ontwikkeling van 'n waarskuwingstelsel vir tropiese siklone gelê het.
Daar is meer as 2 biljoen Amerikaanse dollar in hulpbydraes ingesamel.
Om aardbewings beter te begryp moet 'n mens jou die aarde voorstel as groot, plat rotsplate, kilometers dik, wat rus op ’n dik, warm massa wat soos 'n waterstroom vloei. Vastelande, stede, dorpe en mense beweeg saam met die plate, maar jy merk niks op nie, omdat die beweging so ontsettend stadig is. Waar plate mekaar ontmoet, bots hulle of skuur hulle teen mekaar. Die kant van die een plaat kan dalk onder die ander een inskuif, of hulle kan van mekaar af wegskuif. Die krake in die aardkors waar plate bymekaarkom, word deur die geleerdes "breuke" (Engels "faults") genoem.
Wetenskaplikes sê dat die tsoenami van 26 Desember 2004 juis veroorsaak is deur 'n seismiese versteuring van die seebodem deurdat een van die rotsplate van die aardkors onder 'n ander een ingeskuif het. Die rand van die sogenaamde Indiese plaat het onder die Birmese mikroplaat ('n deel van die Eurasiese plaat) ingeduik en 'n deel van laasgenoemde in die proses saam met hom afwaarts getrek. Die tsoenami is veroorsaak toe die afgetrekte deel van die Birmaanse plaat weer opwaarts teruggespring en 'n magtige hoeveelheid energie aan die water daar bokant oorgedra het. 'n Foto wat deur 'n navorsingskip van die Britse vloot geneem is, toon skouspelagtig hoe die seebodem in die proses geplooi, verwring en gebreek is. (Laaste twee paragrawe hierbo gegrond op inligting van Mieliestronk.com)
[wysig] Ander geskiedkundige tsoenami's
Ander tsoenami's wat voorgekom het sluit die volgende in:
- Die 1755 Lissabon aardbewing, saam met die gevolglike tsoenami en brande het byna tot die vernietiging van die Portugese hoofstad gelei.
- Een van die ergste tsoenamirampe het hele dorpe langs die Sanrikukus in Japan oorstroom in 1896. 'n Golf van ongeveer 20 m hoog het gelei tot die verdrinking van sowat 26 000 mense.
- 1946: 'n Aardbewing in die Aleusiese eilande het 'n tsoenami na Hawaii gestuur en 159 mense laat sterf (slegs vyf mense is in Alaska dood).
- 1958: 'n Tsoenami wat grootliks beperk was tot Lituyabaai in Alaska, is die hoogste een ooit waargeneem: meer as 500 m bo seevlak. Dit het nie baie verder as die opening van die fjord waarin dit ontstaan het, gevorder nie, maar het twee mense in 'n visserskuit se dood veroorsaak.
- 1964: 'n Aardbewing in Alaska het 'n tsoenami tot gevolg gehad wat oor die 6 m hoog was en het 11 mense so ver weg as Kalifornië laat sterf met 'n totale dodetal van 120.
- 1976: 16 Augustus (middernag) sterf meer as 5000 mense in die Moro Golfgebied van die Filippyne
- 1983: 104 mense sterf in westelike Japan as gevolg van 'n tsoenami wat ontstaan uit 'n nabygeleë aardbewing.
- 17 Julie 1998: 'n Tsoenami in Papoea Nieu-Guinee veroorsaak die dood van ongeveer 3000 mense. 'n 7.1-grootte aardbewing 24 km vanaf die kus is binne 10 minute gevolg deur 'n tsoenami wat ongeveer 12 m hoog was. Die dorpies Arop en Warapu is vernietig.
[wysig] Toekomstige bedreigings
In 2001 het wetenskaplikes voorspel dat 'n toekomstige uitbarsting van die onstabiele Cumbre Vieja vulkaan in La Palma ('n eiland van die Kanariese-eilande) 'n superreuse ondersese grondverskuiwing kan veroorsaak. Die volgende vulkaniese uitbarsting word in die tweede helfte van die 21ste eeu verwag, maar dit sal nie noodwendig die een wees wat die grondverskuiwing sal veroorsaak nie. In hierdie voorspelde verskuiwing sak die westelike helfte van die eiland (wat sowat 500 biljoen ton weeg) in die oseaan; só 'n verskuiwing kan 'n 100 m megatsoenami veroorsaak wat die kus van noordwes-Afrika verwoes, en 'n 30-50 m tsoenami wat 7-8 uur later die ooskus van Noord-Amerika sal bereik en grootskaalse verwoesting langs die kus veroorsaak, tesame met die dood van miljoene mense in Miami, woonbuurte van New York, dele van Boston en al die kusstede tussen-in. ([1], [2]).
Aardbewings in Westelike Amerika kan tsoenami's genereer wat Hawaii en Japan bedreig.
[wysig] Sien ook
- 2004 Indiese Oseaan-aardbewing
- Fratsgolf
- Lys van aardbewings
- Megatsoenami
[wysig] Eksterne skakels
- USGS: Surviving a tsunami
- Rekenaar-geskepte animasie van 'n tsoenami
- Animasie van 'n 1960 tsoenami met sy oorsprong langs die kus van Chili
- NOAA NWS West Coast & Alaska Tsunami Warning Center
- Extensive collection of photographs of the aftermath of the earthquake that caused the Okushiri tsunami
- Pacific Tsunami Museum
- Pacific Tsunami Warning Center
- Tsunami Hazard Mitigation Program
- Tsunamis and Earthquakes
- Tsunami.gov (US NOAA)
- Science of Tsunami Hazards journal
- Amateur videos from the Christmas 2004 tsunami in southeast Asia
- Missing alert system: What can we do?
[wysig] Verwysings
- "The Big Bang that Triggered A Tragedy", deur Richard Macey, The Sydney Morning Herald, 1 Januarie 2005, p. 11 - aanhaling van Dr Mark Leonard, seismoloog by Geoscience Australia.
- Tsunami by die Engelse Wikipedia.
