Gallische Sprache
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
| Technische Yschränkung: Dr koräkt Titel wär: »Gallischi Sproch« |
| Gallisch | |
|---|---|
| Gsproche in: | Gallie |
| Usgstorbe im: | 6te Johrhundert |
| Klassifikation: | Indo-europäisch
|
| Offizieler Status | |
| Amtssproch vo: | - |
| Sprochkürzel | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | - |
| SIL | - |
Gallisch isch e usgstorbeni cheltischi Sproch, wo vo de cheltischi Stämm in Gallie un Gebiet, wo dra gränze, gsproche worre isch. D'Gallischi Sproch isch spöteschtens noochem 6te Johrhundert chomplet vum Vulgärlatin bzw. vo germanischi Sproche verdrängt worre. Gallisch ghört zu de Feschtlandcheltischi Sproche, wobi s'Gallisch sich warschynlich nüt bsunders vo de brythonischi Sproche unterschiide het un usserdem bodi P-cheltischi Sproche gsi sin. D'inselcheltischi Sproche unterscheide sich hüt vor allem durch de Wegfall vo dr Morphologi un d'Aluutmutation. D'sprochlichi Spure erlaube e rächt gueti Rekonschtruktion vum Gallische. Allerdings sin numme wenigi Verbe, Adjektive, etc. überliifert. Wege dem wird e detailiirti Rekonschtruktion nie möglich sy.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Verbreitig
Gallisch isch im früehere Gallie, öppe em hütige Frankrych, gsproche worre, mit dr Usnahm vo denne Regione, wo Baskisch gsproche worre isch (domols warschynlich wyter verbreitet wie hüt). Usserdem isch Gallisch vo de Chelte in dr hütige Schwiiz un Süddütschland gsproche worre. D'cheltischi Sproch vo Norditalie (Lepontisch) un s'Galatischi werre zwar separat behandelt, hen sich aber warschynlich nüt gross vonenander unterschide. Hütigi Linguischte ordne Gallisch zämme mitem Brythonischi y; d'Goidelischi Sproche un Kelto-iberisch werre dergege als archaischi Sproche agseh. Nordweschtlich vum Gallisch sin Vorstufe vum Gälische gsproche worre, öschtlich devo Germanisch, im Südoschte Etruskisch, Italischi Sproche un Illyrisch, un im Süde Iberisch, Kelto-Iberisch un e Vorstuf vum Baskisch.
D'Gallier hen mit Sicherheit verschidni Dialäkt gredet, d'Sproch isch aber z'spärlich überliferet, als dass mer chönt d'Dialäkt noochvollziehe. Möglicherwys sin d'Dialäkt durch e eventuels prä-indoeuropäisch Subschtrat verschide beynflusst gsi; so sin zum Byschpiil Flussnämme im hütige Frankrych oft no vor-keltisch. Nooch dr römischi Erobrig vo Gallie isch d'Sproch schnäll verdrängt worre. Warschnynlich het sich s'Vulgärlatiin zerscht in de Städt durchgsetzt un schliesslich au bi de Buure. Bi dr Usbreitig vum Latiinisch hen Händler, Soldate, Beamte un Siidler e grossi Roll gschpiilt. Spöteschtens im 3te oder 4te Johrhundert isch s'Latiinisch scho fescht z'Gallie etabliirt gsi; em Verschwinde vum Gallische isch aber mit Sicherheit e langi Zit vo Zweisprochigkeit vorusgange; d'spöteri gallischi Inschrifte hen oft viili Fehler un sin korumpiert. Im 4te Johrhundert het dr Hieronymus berichtet, dass d'Sproch vo de Galater ähnlich wie die vo dr Bevölkrig vo Trier gsi isch. E grossi Roll bi dr entgültigi Romanisirig vo Gallie het d'Chrischtianisierig gschpiilt, wo s'Latiinisch au in abglegeni Dörfer brocht het. Gallisch het sich bis churz nooch dr fränkischi Erobrig chönne halte. Im 6te Johrhundert het dr Gregor vo Tours berichtet, dass in synrer Gegend no vereinzelt Gallisch gsproche worre isch; des isch s'letscht Mol, dass d'Sproch erwähnt wird. D'Romanisierig isch z'Raetia un in de Agri Decumates am langsamschte gsi un so isch's möglich, dass in abglegeni Gegende vum Schwarzwald no bis ins 10te Johrhundert Cheltisch oder z'mindeschtens Gallo-Romanisch gsproche worre isch.
[ändere] Schriftlichi Spure
D'erschti schriftlichi Spure sin usem 4te Johrhundert vor Chrischtus überliiferet, öppe im 3te Johrhundert höre d'Beleg uf. Im 6te Johrhundert sin vum Gregor vo Tours gallischi Heilsprüch überlifert; bald druf isch d’Sproch usgstorbe. D'schriftlichi Zügnis vum Gallischi sin z’erscht im Griechischi Alphabet, spöter au im Latinischi Alphabet gschrybe; d'eng verwandti Lepontischi Sproch isch au imene Altitalische Alphabet gschrybe worre. Dass Gallisch nüt öfters isch gschrybe worre, chönnt au mit dr Gheimhaltig vo de gallischi Druide zammehänge.
D'Yschrifte finde sich zum Teil uf Steitafle (zum Byspiil Weihyschrifte), uf Tonscherbe (oft noochem Muschter “X het des gmacht”), Münze, Bleitafle etc. Üsser Wüsse über gallischi Zahle stammt vor allem vonere Tonplatte, wo uf 10 Öffe inere Fabrik Bezug nimmt.
Dr lengschti gallischi Teggscht isch 1983 gfunde worre. Er bstoht useme Zauberspruch, wo uf zwo Bleitafle ygritzt worre isch; d'gnaui Bedütig isch nüt chlor. Eis vo de wichtigschti Dokument isch dr “Chalender vo Coligny”, wo i dr Nähi vo Lyons gfunde worre isch. E andrer wichtiger Teggscht isch e Weihinschrift ufenere Bleitafle, wo binere Quell vergrabe worre isch un em Gott Maponos gwidmet isch.
Us dr spötere Zit vum Gallische sin mehreri churzi “Liebesbotschafte” erhalte. E typischi Yschrift isch: ''moni gnatha gabi / buððutton imon (myn Maidli, gib mer e Müntschi) oder geneta imi / daga uimpi (i bin e hübsches Maidli). Interessanterwys isch eis vo de erschti schriftlichi Zeugnis vum Alemannische au e Liebesbotschaft.
I dr Schwiiz sin gallischi Yschrifte selte. E paar Münze mit gallischi Yschrifte im griechischi Alphabet sin gfunde worre; usserdem e Schwert mit dr Yschrift KORICIOC (warschynlich dr Name vum Schmiidt) i dr Nähi vo Biel. D'längschti Yschrift vo de Helvetier isch d'"Bärner Zink Tafel" wo 1980 z'Bärn gfunde worre isch. Uf dr Tafle stönn viir Wörter im Griechischi Alphabet: ΔΟΒΝΟΡΗΔΟ ΓΟΒΑΝΟ ΒΡΕΝΟΔΩΡ ΝΑΝΤΑΡΩΡ (dobnoredo gobano brenodor nantaror). S'isch allerdings nüt absolut sicher, ob's sich um e gallischi oder e latiinischi Yschrift handelt, d'Inschrift bstoht nämli fascht nume us Flur- un Personename. S'handelt sich um e Widmig zum Gobannus, emene gallo-romanischi Gott vo de Schmiid. Brenodor isch e Ort (-duron (Stadt), also “Stadt vum Brennus”). Nuntaror isch vilycht s'Aaretal (nanto – “Tal”). Dobnoredo bedütet wahrschynts “Wält” (vo dubno). D'Yschrift chönnt also heisse: “Gwidmet Gobannus, wo dur d Wäld reist, vo de Lüt us Brennoduron usem Aaretal”.
[ändere] Orthographi
S'sin vorallem drei Schrybige bechannt: die vo Lugano us Gallia Cisalpina (us Norditalie, für s'Lepontisch bnutzt, wo meischtens als gallischer Dialekt agseh wird), s'griechischi Alphabet us Gallia Transalpina (Südgallie) un s'latiinischi Alphabet, wo i Gallie nooch dr römischi Erobrig bnutzt worre isch. S'Alphabet vo Lugano bnutzt d'Buechstabe: AEIKLMNOPRSTΘUVXZ. S'unterscheidet nüt zwüsche Stimmhafti un Stimmlosi Chonsonante (Fortis un Lenis): P isch /p/ oder /b/, T stoht für /t/ oder /d/ un K für /k/ oder /g/. Z stoht für /ts/. U stoht für /u/ un V für /w/. Θ isch warschynlich /t/ un X e /g/.
S'griechischi Alphabet bnutzt d'Buechstabe: αβγδεζηθικλμνξοπρστυχω. S'unterscheidet zum Teil zwüsche langi un churzi Vokal (ι für s'churzi /ɪ/ un ει für /i/ aber η un ω stönn sowohl für d'langi wie d'churzi /e/, /e:/ un /o/, /o:/). χ stoht für [χ] un θ für /ts/. ου stoht für /u/, /u:/ un /w/.
S'latiinischi Alphabet het bnutzt: : ABCDÐEFGHIKLMNOPQRSTUVXZ. Ð het eigetlich de Balke ganz über de Buechstabe gha, des wird aber im Unicode nonüt aazeigt. G un K sin mangmol ustuuschbar gsi, Ð, ds un s chönne au /ts/ aazeige. X stoht für [χ] oder /ks/. Q isch numme sälte bnutzt worre (in mangi archaischi Wörter).
[ändere] Merkmol
Oberflächlich het s'Gallischi e gwüsse Ähnlichkeit mitem Latiinisch un wyteri alti Sproche. Des isch uf d'erhalteni indoeuropäischi morphologischi Endige zruggz'füehre. Des het's de Gallier warschynlich lychter gmacht, Latiinisch z'lehre. D'Theori wo vo mangi, vorallem französischi Sprochwüsseschaftler, probagiert wird dass sich Römer un Gallier hen chönne verständige, isch allerdings nüt haltbar.
[ändere] Phonologi
[ändere] Konsonante
| Bilabial | Alveolar | Palatal | Velar | Uvular | ||||
| Plosiv | p b | t d | k g | |||||
| Affrikat | ts | |||||||
| Nasal | m | n | ||||||
| Frikativ | s | χ¹ | ||||||
| Vibrant | r² | |||||||
| Approximant | l | j | w |
1. Als Allophon vum k vor t.
2. D'gnaui Natur vum r isch nüt sicher.
[ändere] Vokal
S'gallischi het 5 Vokal gha wo hen chönne churz oder lang sy.
| Vorderzunge | Hinterzunge | |||||
| gschlosse |
|
|||||
| halbgschlosse | ||||||
| offe | ||||||
[ändere] Luutverschiebige
D'gallischi Sproch het zu de P-Cheltischi Sproche ghört. Des bedütet dass dr indoeuropäischi Luut /k/ zu /p/ isch verschobe worre, e Luutwandel wo au im Griechischi un mangi Italischi Sproche z'beobachte isch. D'Goidelischi Sproche un d'Kelto-iberischi Sproch hen de /k/ Luut erhalte. So isch s'Gallischi Wort für “Sohn” mapos gsi, s'Ur-irischi hingege maqi. Ähnlich isch Protoindoeuropäisch *ekuos (Ross) im Gallische zu epos worre, im Kelto-Iberische zu eqos worre un im Altirische heisst's ech.
Usserdem isch dr Luut /gw/ zum Stimmhafte Labial-velare Approximant /w/ verschobe worre: uediiumi (i bet) vo gwediūmi. Dr Luut /tst/ isch zu ts/ verschobe worre: neððamon (näher) vo Indoeuropäisch *nedz-tamo. Indoeuropäisch /ew/ isch zu /ow/ un spöter zu /o:/ worre: *teutā > touta, tota (Volk, Stamm).
Andri phonologischi Entwicklige sin d'Monophthongirig vo -/oi/ zu /i/ im Maskuline Dativ Singular, d'Apokope vo -/ui/ zu /u:/, un de Luutwandel vo /e/ zu /i/. Usserdem sin d'Diphthong /ew/ un /ow/ zammegfalle, denooch zu /o:/ monophthongirt worre un schlieslich zu /u:/ worre. So isch teut- (Volk, Stamm) zu tout-, tot- un schlieslich tut- worre. S'wird au e Monophthongirig vo /ey/ zu /e:/ vermutet, de Wandel vo langi Vokal im Usluut zu churzi, un d'Entwicklig vomene dentale Frikativ.
[ändere] Grammatik
Gallisch het säggs oder siibe Fäll gha. Gnau wie s'Latiinisch het Gallisch e Nominativ, Akkusativ, Genitiv, Dativ, un viilycht au e Vokativ gha. Gallisch het statt em latiinische Ablativ e Instrumentalis gha. Usserdem het sich dr Lokativ möglicherwys erhalte gha. S'gallischi Syntax isch no praktisch unbechannt. D'Satzstellig isch meischtens SVO (Subjekt, Verb, Objekt) gsi aber vereinzelt isch au SOV überliifert. In de hütigi cheltischi Sproche isch d'Satzstellig VSO, des isch au us mindeschtens zwei gallischi Yschrifte überliiferet. D'Satzordnig het durch s'usprägti Kasussytschtem chönne variiere.
D'Konjugation vo de Verbe isch glychfalls fascht nüt überliifert. Gallisch het ähnlich wie s'Griechisch d'Verbe mit de Endige -mi (Athematisch) un -o (Thematisch) erhalte.
S'Gallisch het wie s'Griechisch fümf Modi gha: de Indikativ, Subjonctif, Optativ, Imperativ un de Infinitiv. Usserdem het Gallisch mindeschtens drüü Tempus (Gegewart, Zuechumft un Präteritum) gha.
[ändere] Spure in hütigi Sproche
D'gallischi Sproch het i Weschteuropa mehreri Spure hinterlo. Im Französischi sin e paar gallischi Wörter erhalte. Mangi Langues d'oïl hen usserdem gallischi Wörter erhalte, wo in andri Dialekt oder em Standardfranzösisch nüt uftauche. So wird e Chueh im Normännische als bringie bezeichnet, wenn sii e Fell mit bruuni Flecke het. Des goht uf Gallisch *brinos (Stock) zrugg. Un e wertloser Gegestand wird als agobille bezeichnet, vo Gallisch *gobbo (Schnoobel). Usserdem isch s'französischi Zahlesüschtem vo quatre vingt (80) e Relikt usem Cheltische. D'Luutverschiebig vo /u/ zu /y/ im französische isch möglichwys durch s’Gallisch beyflusst gsi.
Möglicherwys hen d'Rescht vo dr gallischi Bvölkrig vur Bretagne uf s'Bretonischi ygwirkt, des isch aber nume Spekulation.
Dass sich im früehere Gallie zwo romanischi Sproche, d'Langues d'oïl un s'Okzitanisch entwiggelt hen, chönnt mit dr schnellere Romanisierig im Süde zämmehänge.
Sunscht het d'cheltischi Sproch vor allem Flurnämme hinterlo, bsunders i dr Weschtschwiiz: dunum (bfeschtigti Stadt) isch als don in Yverdon un Moudon erhalte. Solothurn un Winterthur göhn uf durum (Stadt) zruck. D'Dreisam un dr Brysgau göhn uf tragisama (schnäll laufe) zruck. Im Schwarzwald sin Name mit briga (Berg) un cumba (Tal) hüüfig. Zur Zit vum Altalemannische sin warschynlich no Rescht vur cheltischi Bvölkrig ume gsi, so finde sich au im Alemannisch (in andri Dütschi Dialekt aber nüt) mangmol no cheltischi Wörter.
[ändere] Byschpiil
| Gallisch | Alemannisch | |
|---|---|---|
| Segomaros Villoneos toutius namausatis eioru Belesamin sosin nemeton. | Segomaros, Sohnvum Villonos (oder Villu), Bürger vo Nîmes, het dr (Göttin) Belesama des Heiligtum gschtiftet. |
[ändere] Wörter
|
[ändere] Zahle
- cintux[so (Walisisch cyntaf, Altirisch cétae, Irisch Gälisch 'céad', Bretonisch kentañ)
- allos (Walisisch ail, Altirisch aile (Irisch Gälisch eile) = "andri", Bretonisch all ="andri")
- tritios (Walisisch trydydd, Bretonisch trede, Altirisch treide)
- pentuar[ios (Walisisch pedwerydd, Bretonisch pevare, Altirisch cethramad (Irisch Gälisch ceathrú)
- pinpetos (Walisisch pymhet (jetz pumed), Bretonisch pempvet (dialektal pempet), Altirisch cóiced(Irisch Gälisch cúigiú)
- suexos (Walisisch chweched, Bretonisch c'hwec'hvet, Altirisch seissed (Irisch Gälisch séú)
- sextametos (Walisisch seithfed, Bretonisch seizhvet, Altirisch sechtmad, Irisch Gälisch seachtú)
- oxtumeto[s (Walisisch wythfed, Bretonisch eizhvet, Altirisch ochtmad, Irisch Gälisch ochtú)
- namet[os (Walisisch nawfed, Bretonisch navet, Altirisch nómad, Irisch Gälisch naoú)
- decametos, decometos (Walisisch degfed, Bretonisch dekvet, Altirisch dechmad, Irisch Gälisch deichniú)
 |
 |
Dr Artikel „Gallische Sprache“ isch einer vo de bsunders glungene Artikel.
Des bedütet nüt dass dr Artikel vollständig oder perfekt isch; lo dich also nüt devo abhalte de Artikel z’verbessre un z’erwiitre! |
[ändere] Literatur
- Whatmough, Joshua. (1970). The Dialects of Ancient Gaul. Cambridge, Massachusetts. Harvard University Press.
- Ball, M.J. (1993). The Celtic Languages. London, Ontario. Routledge Publications.
