Keltische Sprachen

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

D keltischi Schprôche sin ä Grupp vun Sprache, wu in Europa gsproche werde.

Inhaltsverzeichnis

1 Syschtematisierung
2 Abgrenzung un Merkmal
3 Urspriingli Usbreitung un Quelle
4 Hitig Vobreitung
5 Hitig Schprôchsituation
6 Uswirkunge uf ôndri Schprôche
7 Ybersicht
8 Ekschterni Syte

[ändere] Syschtematisierung

Zweischprochigi Schtrosseschilder i dr Bretagne

D keltische Sprôche werde vun d Sprôchwissenschaft d indoeuropäische Sprôche zugordnet; si sin mit d germanische, slawische, indische un andri Sprôche där Schprôchfamilie vowandt. Fryher isch d keltisch Grupp dr italische Sprôchgrupp (z. B. Latein, abar au s Oskische, des Umbrischi un andri) om nächschte gschtellt worre. Ma het deshalb vum hypothetische „Italo-Keltischen“ als d Vorschtuf von beide gschprôche. Die Hypothes gilt mittlarwil als voaltet, s kôn nit usrichend blegt werde.

Untergruppe d keltische Sprôche sin d feschtlondkeltische Sprôche un d inselkeltische Sprôche.

[ändere] Abgrenzung un Merkmal

Ob sichs bim Keltische um mehreri Einzelschprôche odar um Gruppe vun Schprôche odar Dialektä hôndelt, isch umschtritte, zumôl sichs bi d Uftrennung in Einzelschprôche um ä Entwicklungsprozess hondelt, wu yber ä längera Ziitrum gäht. S Keltischi bildet jedo innerhalb vum Indogermanische ä eigeschtändig Grupp. S isch vermutli duerch d geographisch Trennung vun d ybrige gschprôcheni Schprôche entstônde ich. Wänn d Trennung gnau schtattgfunde isch, isch nit mehr yberzejgend zu rekonschtruiere, möglicherwis während d Hallstattzyt abm 8. Jahrhundert v. Chr.. D Merkmale, wus Keltisch vun ôndri Schprôche unterschidet, sin aba witgehend unumschtritte, dô s us d blegti keltische Sprôche guet rekonschtruierer werre kinne. Alli keltischi Schprôch kinne uf fryheri Schprôchschtufe zriickgfyhrt werre, wu alli folgendi Merkmal ufwiise:

Wegfall vum indogermanische Laut */p/: altirisch athir („Vater“) us indogermanisch *pH2tēr (jedo Wôndel zue /x/ vor Plosiven: altirisch secht („sieben“) us indogermanisch *septm; in p-keltischen Schprôch isch schpätar ä „neues“ /p/ us /k^w/ gbildet worre, im q-keltische Irische isch d Laut /p/ nuer in Lehnwörter un Wörter mit bstimmt Lutkombinatione (z. B. /b/ + /h/ > /p/) vohonde
Umbau vum Vokalsyschtem (lônge „Mittelvokale“ /ē/ un /ō/ wurde zue /ī/ bzw. /ā/ odar /ū/ (je no Position im Wort): gallisch rīx („Kinig“, „Fyrst“) us indogermanisch *rēks; /ē/ un /ō/ wurde us ererbte Diphthonge neij gbildet
Wandel vum indogermanische Laut /g^w/ zue /b/: altirisch bó („Kuh“) us indogermanisch *g^wous-
Wandel vun d indogermanische silbentragende Laute /l/ un /r/ je nuch Lutumgebung zue /al/, /li/ odar /lā/ bzw. /ar/, /ri/ odar /rā/.

D typisch Merkmôl vun hitige keltische Schprôche wiä d Ônlutmutation d inselkeltische Schproche odar au die phonemischi Palatalisierung in d goidelische Schprôche sin uf spätri Entwicklunge zriickzfyhre. In d blegti festlandkeltische Schprôche sin diä Entwicklunge nit (Palatalisierung) bzw. nit iditig (Mutationen) nôchwisbar.

[ändere] Urspriingli Usbreitung un Quelle

D Verbritung vun d keltisch Schprôche isch im Grosse un Gônzen d Wonderbwegung d keltischi Völker, Kultur odar Schprôche un det dodurch vum Kerngbiet im sydliche Mitteleuropa us au d iberisch Halbinsel, d britischi Insle au Kleinasie erricht. Vun d kontinentale keltischi Kultur isch us d Archäologie viel bekônnt. Wil d Kelte in d frühschti Ziit no kei Schriftkultur btriebe hen, isch ma abar fyr d Kenntniss vun ihrer hypothetisch Ursprôch vorallm uf yberliferti Orts- un Personenôme au uf Rekonschtruktione us d iberliferte Schprôche, au vum Kontinent selber, ôngwise.

In spätera Ziit hen d keltischi Schprôche sprechendi Volksgruppe schriftlichi Zeugniss hinterlu, vor allem uf schteinerni Ischrifte un uf Münze. Des isch abar imma unterm Ôntrieb vun ondri Völker passiert, d. h. vun d Iberer in Spanien, d Römar in Gallien usw. Zusätzli liege griechisch un römisch Brichti vor, uf diä sich d Forschung au schtütze kônn, meischt abar vor allm s issere Erschinungsbild un d Sitte d „Kelten“ bhôndelt hen. Die werre in soli Brichte abar meischt als ä ethnischi Einhit behondelt, wi sich wahrschinli niä bildet het. Zuedem ischs fraglich, ob bi d Bschribung fremdar Völker immer strikt zwische einzelni Schprôchgruppenunterschiede worre isch, diä wiedarum mit ethnische Gruppe nit immer konform gônge sin. D antike Berichte sin wertvoll, abar mit Vorsicht zläse.

Ufm Feschtland sin in d erschte Jôhrhunderte u. Z. sämtlichi keltische Schprôche voschwunde, vorallem unterm dominierende Ifluss vum Latin vum römische Rich sowie durch d Usbritung vun d germanische Schprôche. Us frühmittelalterliche Quelle geht hvor, des möglicherwis no im fünfte Jôhrhundert in d Gegend um Trier vun nem Teil d Bevölkerung ä keltischar Dialekt gschproche worre isch. Nuer vier festlandkeltische Schprôche sin, zuem Til recht spärli, yberliefert: des Gallische, des Keltiberische, des Lepontische un s Galatische. Vun däne Schprôche wicht s Keltiberische om stärkschte ab, d ôndri drey Schprôche sin ziemli ähnli.

[ändere] Hitig Vobreitung

Uf d britische Insle hen sich d keltische Schprôche halte kinne. Die werre inselkeltischi Schprôche gnennt un kinne in zwey Gruppe iteilt werre, d britannischi Schprôche un d goidelischi Schrôche. Die wärre hiffig au p-keltisch un q-keltisch gnennt, obwuhl d Zuordnung nit gonz zutreffend isch. In d Gruppierunge zerfalle nämli alli keltischi, nit nuer d inselkeltischi Schprôche.

Zweischprochigi Schtrosseschilder z'Irland

D öschtlich inselkeltisch Grupp, s Britannischi odar au Brythonischi, umfassts s hiitige Bretonischä, s Kornischä, s witgehend unbekônnte un nuer mit winige Wörter überlieferti Kumbrischi in Nordengland sowi s Walisische (odar Kymrische). Au d Schprôch d Pikte, di nuer us Ortsnôme in Nordoscht-Schottland bkonnt isch, het möglicherwis zue där Grupp ghört. Ä gmeinsomi Vorstuf vun däni Schprôche isch nit belegt, do d fryhmittelalterliche britannischi Schprôche ware sich so ähnli, des ma sich villicht ohni witres voschtônde het. S Bretonischi, des hit no in d Bretagne gschproche wird, isch infolge d angelsächsische Erobrung vun d Britische Insle yber Fluchtbewegunge vun Cornwall nôch Nordfrankrich kumme un ghört dôher zue d inselkeltische Schprôche obwohl s hit ufm Feschtlond gschprôche wird. D kornisch Schprôch isch sitm 18. Jahrhundert usgschtorbe, wird abar mittlerwil wiedar vun ugfähr 1.000 Mensche gschprôche (dävu 250 bies 300 fliessend; Quelli: SGRÙD-Report 2000), währends Walisische mit ca. 500.000 Sprecher no ziemli stark vobritet isch. Daes Bretonische wird noch neiji Schätzunge (Broudig 1999) vun ugfähr 250.000 Mensche gsproche.

D weschtlich inselkeltisch Grupp, s Goidelische, bschtäht us m Altirische un d drey dävu abgliteti moderni Schprôche, dem Irische, dem Schottisch-Gälische (selten – nochm Scots-Bgriff Erse – als „Ersisch“ bzichnet) sowiä s Manx. Gälisch isch im fryhe Mittelalter noch Schottland kumme, im Zug vun ra Expansion usm Norde vun Irland (durch d Stômm vum Dál Riata), diä zuem Untergông vum piktische Kinigrich gfyhrt het.

[ändere] Hitig Schprôchsituation

D Republik Irland bemyht sich, s Irische (wu wiä alli goidelischi Schprôche au „Gälisch“ gnennt werre) zue erhalte. Schätzunge yber d Schprecherzahle schwanke stark zwische knapp 10.000 un 70.000. In Nordirland wird s Irische sit d 50er Jahren nit mä als Muetter- odar Erschtschprôch gbrucht, jedoch bsitzt s dort ä starki identifikatorischi un politischi Beditung.

Winig schtaatlichi Unterschtitzung bkummt s Schottisch-Gälischi, des vun offiziell 60.000 Persone geschprôche wird, wuvu meglicherwis abar nuer 20.000 Persone d Schprôch au tägli verwende. Gälisch wird voeinzelt au in Neuschottland (Kanada) gschproche. D letzte traditionelle Schprecher (nit Muetterschprôchler, wil er d Schprôch schu als Kind, abar erscht nôchm Änglische glernt het) vum Manx, Ned Madrell, isch im hohi Alter im Jôhr 1974 gschtorbe, do wird d Schprôch in d Schule fakultativ unterrichtet.

Alli keltischi Schprôche sin in verschidnem Maß gmeinsom, des d Alters- un Sozialpyramiden vun d Sprecher sehr unginschtig gschtaltet isch. Des beditet, des s vorwiegnd vun ältri Lit gschprôche werde, diä zudäm hiffig us niedrige soziali Schichte schtômme. In Irland wird des abar winigschtens zuem Teil duerch ä hoher Antil vun Nichtmuetterschprôchler mit guete odar sehr guete Irischkenntniss usggliche, und au in Wales trifft där Umschtond nuer bdingt zue. Grad in Wales sorgts Schulsystem (viil Unterricht uf Walisisch, nit nuer Walisisch als Fremdschprôch) abar wiedar fyr ä schtärkri Vbritung vun Walisischkenntniss bi d jüngri Lit..

[ändere] Uswirkunge uf ôndri Schprôche

Verschiedeni europäischi Schprôche sin vun keltische Schprôche uf unterschiedlichtscht Wis beiflusst worre. D Ifluss isch bschränkt gsi, abyr au nit zue unterschätze. Dôbi muess zwische d Uswirkunge d altkeltische Schprôche inersits un d schpätri Uswirkunge d inselkeltisch Schprôche ondrasits unterschiede werre. D Uswirkunge kinne zuedem in rine Lehnwörtar, Orts- un Gwässernôme au allgmeinr Iflüss (Syntax, Phonetik usw.) unterteilt werre.

Da im Laufe der Zeit weite Teile Mittel-, Süd- und Westeuropas von Volksgruppen mit keltischen Sprachen besiedelt wurden, sind Überbleibsel aus diesen Sprachen in vielen Sprachen dieser Regionen zu finden.

Om hifigschte finde sich Ortsnôme, wu uf keltisch Ursprüng zriickzfyhre sin. Dozu zähle z. B. d meischti maskuline Flussnôme in Syddütschlond, d Flussnôme Rhône un Seine (letztra us Gallisch *sequan-) au Schtädtnôme wiä Lyon (us *Lugu-dunom, „Festung vum (Gott) Lugos“) un Verdun (us *ver(o)-dunom, „obä glegeni Feschtung“).

Direkt us ra keltisch Sprôch (wahrschinli usm Gallische) entlähnt sin diä alemannisch Begriff „Omt“, „Ise“ un „Rich“ (bzw. des Adjektiv „rich“): s stomme us *ambaktos „Hörigar, Dienschtmon“ (eigentli: „därjenig, wu rumtriebe wird“), *isarno- un *rigjom „des zuem Kini (rix) ghörigi“). Erscht om End vum Altertum isch yber s Provinzlatein vun Gallie wud griechisch-gallisch Mischform para-veredus „Bipferd zuem Poschtpferd“ entlehnt isch, vgl. als. Pfärd.

Ä interessant Entwicklung het s keltisch Wort *karros („Wagen“) gnumme. Zerscht ischs als carrus ins latinische kumme, yber des in d romanischi Schprôche, schpätar vun dert in verschiedeni ôndri Schprôche, u. a. ins Dütsche („Karre, Karrosse“) un yber dss Änglische au ins Irische, sorum wieder in ä keltisch Schprôch (carr, „Auto“, nebe d Eigebildung gluaisteán, eigentli ugfähr „Beweger“).

D Uswirkunge uf d Wortschatz vun verschiedene romanische Schprôche sin verglichswis gring. Alli in Froge kummendi Wörter sin znächscht ins Provinzlatein vun Galliens ybergônge, so zeum Bispiel *ivos „Eibe“, vgl. franz. if un verschieden ôndri Usdrück, meisch us d Flora un Fauna.

D Uswirkunge d hitige inselkeltische Schprôche sind ziemli gring, werde aba meischt au unterschätzt. Lehnwörtar in ôndri Schprôche gibt aba relativ winig. Zue dene zähle, um nur ä paar znenne, Whisk(e)y (us ir.-schott. uisce (beatha), „Wasser vum Lebe“; vgl. frz. eau de vie mit d gliche Beditung) sowie d Usdrück galore („viel, massenhaft“; us schottisch-gälisch gu leor, „viel, zahlrich“ – wahrschinli s einzigi im Änglische nochgeschtellte Adjektiv) un smashing („großartig, toll“; wohl usm Irische is maith sin, „des isch guet“). Im Dütsche sin Usdrück usm Keltische nuer yber Vermittlung vu ôndri Schprôche, meischt usm Änglische glôngt. Nebem Whisk(e)y zählt dozu s Wort Flanell. Des stômmt urspryngli vun ra bschtimmte grammatische Form vum walisische Worte fyr „Woll“ ab: wlanen /^wlanen/, vun gwlân /g^wla:n/, mit leniertem Initiallut /g/ un Singularsuffix -en. Im Änglische wird s uslutende -n un s -n- im Inlut dissimiliert un d Endung het -l ergebe.

Witerhin hen alli inselkeltische Schprôchen starki Uswirkunge uf d jeweilig regionali Usschprôch un Syntax vun grösseri Nachbarschprôche ghet. Däfyr isch insbesondri des Hiberno-Englisch bkônnt. Duerch de Ifluss vum Bretonische isch aba z. B. au d Betonung vun regionale Variante vum Französische vun d letzte uf d vorletscht Silbi verschobe (also wiä im Bretonische).

Diskutiert werre usadäm allgmeiner Iflyss wiä s uf d 20 basierendi Zählsyschtem in d inselkeltische Schprôche, im Französische sowiä in Ônsätze im Englische (score, „20“). D Vermutung liegt noh, des des Syschtem us dem Keltische stômmt, wils in alle inselkeltische Schprôche vohonde isch bzw. gsi isch. Usserdem isch d Verlufsform vum Englische (I am a-going, I am going) ä möglicha Kandidat fyr ä inselkeltischar Urschprung. D Verlufsform isch ebefalls in alle inselkeltische Schprôche vohônde: Irisch Tá mé ag dul („bin i ôm Gih“), Walisisch Rydw i'n mynd („bin i ôm Gih“) usw. Möglicherwis sin auch parallele Bildunge im Französische un in d rheinische Dialekte (indirekt) uf dselbe Wis entschtônde.

[ändere] Ybersicht

Keltisch Sprôche
- feschlandkeltischi Schpôche all usgschtorbe
  - Gallisch
  - Galatisch
  - Lepontisch
  - Keltiberisch
- Inselkeltischi Schpôche
  - Britischi Schpôche
    - Bretonisch
    - Kornisch usgschtorbe, bisl wiederblebt
    - Kumbrisch usgschtorbe
    - Walisisch
    - Piktisch (?: wahrschinli aba do kei keltisch Sprôch) usgstorbe
  - Goidelischi Schprôche
    - Irisch
    - Manx usgschtorbe, bisl wiederblebt
    - Schottisch-Gälisch