Esperanta alfabeto

El Vikipedio

Esperanto > Esperanta alfabeto < Ortografio

Esperanta alfabeto
A	B	C	Ĉ	D	E	F
G	Ĝ	H	Ĥ	I	J	Ĵ
K	L	M	N	O	P	R
S	Ŝ	T	U	Ŭ	V	Z

(majuskle)

Esperanta alfabeto
a	b	c	ĉ	d	e	f
g	ĝ	h	ĥ	i	j	ĵ
k	l	m	n	o	p	r
s	ŝ	t	u	ŭ	v	z

(minuskle)

La 28 literoj de la esperanta alfabeto estas ĉiuj same memstaraj (en la senco ke ekz-e 'ĉ' ĉiam estas rigardata kiel propra litero kaj ne kiel "speco de 'c'"), kaj ili sekvas striktan alfabetan ordon. En la Vikipedio (kaj aliloke) kelkaj propraj nomoj estas skribitaj ne nur per la esperantaj literoj, sed ankaŭ per aliaj latinaj literoj. Pri laŭalfabetigo de tiaj nomoj, vidu Vikipedio:Laŭalfabetigo.

[redaktu] Majuskloj kaj minuskloj

Same kiel la latina alfabeto, sur kiu ĝi estas bazita, la esperanta alfabeto havas du formojn de ĉiu litero: MAJUSKLA kaj minuskla.

La majuskloj estas uzataj:

Komence de propraj nomoj. (Kio estas propra nomo, ja estas diskutebla, ĉar ĉiu lingvo havas siajn proprajn regulojn pri tio. Kelkaj ekzemple majuskligas la komencan literon de naci-adjektivoj, Korea ktp., kaj monatoj, Junio ktp., aliaj ne.)
Por distingi (tutmajuskligante) familinomojn de personnomoj (kie nur la komenca litero estu majusklo).
Komence de nomigita ne-nomo, ekzemple dio (sankta super-estulo) > Dio (Alaho, Jahve).
Komence de pronomo kiel signo de respekto: "Mi ĵuras je Li, Dio en la ĉieloj."; "Tre kortuŝis min Via letero..." (tia majuskla skribo de "Vi" estas tamen maloftega nuntempe)
Komence de nova frazo, plej kutime post la signoj '.', '?' kaj '!'. Kelkaj majuskligas ankaŭ post la signo ':', aparte se sekvas frazo.
En mallongigoj, ekzemple UNO (tamen Unesko).
Por marki akcenton en esperant-literaj prononchelpiloj: Eisenhower [AJZnhaŭa]
Dekorcele

Alie estas uzataj la minuskloj.

[redaktu] Historio de la esperanta alfabeto

Kiam Zamenhof kreadis Esperanton, li dum ĉiuj fazoj uzis kiel bazon la latinan alfabeton kun ties suplementaj literoj J, j, K, k, U, u, kaj Z, z, sed mankanta je Q, q, X, x, Y,y (W, w estis uzata en Praesperanto). Li ankaŭ scipovis la cirilan, la grekan kaj la hebrean alfabetojn. Ke li tamen elektis la latinan, anstataŭ ekzemple la grekan aŭ mem-inventitan, eble klarigas la fakto, ke la latina jam en tiu tempo estis la universale plej konata alfabeto, uzita por surpaperigi lingvojn el ĉiuj lingvaj familioj kaj ankaŭ uzata science.

Ĉar Zamenhof alstrebis la idealon de alfabeto: unu fonemo - unu litero, li malŝatis kombin-literojn kiel franca ch [ŝ] aŭ hungara sz [s]. Tial, frue al li alvenis la ideo de ĉapelitaj literoj: Per supersigno montri sonon, por kiu mankas al la latina alfabeto memstara signo. Dum la praesperanta epoko li uzis signojn inspiritajn de la pola ortografio, ekzemple s kun akuta supersigno por hodiaŭa "ŝ". Finfine venis al li la ideo utiligi la francan cirkumflekson aŭ "ĉapelon" por bel-maniere modli la necesajn literojn, unikajn al Esperanto: Ĉ, ĉ, Ĝ, ĝ, Ĥ, ĥ, Ĵ, ĵ, Ŝ, ŝ. La "luneton" super la ŭ li prenis kaj el la cirila alfabeto (kie ĝi montras duonvokalan i kontraste al vokala i) kaj el la uzo de latinistoj kaj teoriistoj de poezio (kiuj uzas ĝin por emfazi la mallongecon de ia ajn vokalo, kontraste kun superskribata "-" montranta ĝian longecon: ekz. latine pŏpulus [kun mallonga o]: popolo; pōpulus [kun longa o] poplo).

[redaktu] Nomoj de la esperantaj literoj

Literumante oni simple prononcas la vokalojn laŭ ili mem: a - a; e - e ktp. Pri konsonantoj, oni postmetas o: b - bo; ĥ - ĥo; ŭ - ŭo ktp. La postmetitaj "o"-oj ne estas gramatikaj O-finaĵoj. Ili restas, se oni aldonas verajn finaĵojn: du b-oj [BOoj], la n-a [NOa] potenco k.s.

La regula formiĝo de la nomoj de la literoj malfaciligas la distingon inter la literoj kiam aŭdataj. Unu sistemo por eviti tiun ĉi problemo estas nomi la literojn per tutaj vortoj, ekzemple "amo", "barbo", "cico", "ĉaĉaĉao", ktp. Multaj tiaj proponoj troviĝas jene.

Sed ankaŭ estis proponitaj novaj nomoj por la literoj. Gaston Waringhien proponis en 1951 en revuo Esperanto sistemon, kiu provas resti en la limoj de la fundamento sed varii la sonojn de tro similaj literoj per uzi finan a anstataŭ o:

a, ba, co, ĉo, da, e, fo, ga, ĝa, ha, ĥo, i, jo, ĵa, ko, lo, mo, na, o, po, ra, so, ŝo, to, u, ŭo, va, za

Laŭ la Plena Analiza Gramatiko tiun ĉi sistemon uzadis doktoro Sirk ĉe siaj prelegoj en la Someraj Universitatoj sen ia ĝeno, sed la sistemo ne tute kontentigas pro sia arbitreco.

Aliaj proponoj provas esti pli internaciaj, kiel tiu de doktoro Belinfante en Scienca Revuo en 1951:

a, be, ce, de, e, ef, ge, haĉ, i, jot, ka, el, em, en, o, pe, er, es, te, u, vi, ŭe, zet

kaj por supersignataj literoj estis proponitaj inter aliaj ĉe, ĝo, ĥa, ĵe, ŝa, ŭo

Sed tio ne faciligis la distingon de kelkaj literoj. Estis propono de Kalocsay Kálmán kiu estas kaj iomete internacia kaj faciligas la distingon:

a, be, ce, de, e, ef, ge, ha,

i, je, ka, el, om, en, o, pa,

er, es, ta, u, ve, ĉa, ĝe,

ĥi kaj ĵi, eŝ, ŭo kaj ze,

plus ku, ikso, ipsilono,

jen la abece-kolono.

[redaktu] Kritikoj kontraŭ la esperanta alfabeto

Ĝi estas latineca, do ne vere internacia. Ni skribu Esperanton arabe, hebree ktp.
- Vere, tiu argumento nesolidas, ĉar ĉiukontinente estas uzataj latinecaj skriboj, ekzemple en la jenaj lingvoj:
  Samea (Eŭropo) - Svahila (Afriko) - Ajmara (Sudameriko) - Inuita (Nordameriko) - Vjetnama (Azio) - Maoria (Oceanio)

La fina j aspektas barbara.
- Nu, ĝi facile distingas "balai" disde "balaj", "unui" disde "unuj" ktp. Ĉu "balay", "unuy" ktp. pli bone aspektas al iu, estas demando pri kutimoj kaj individua gusto.

Uzi c por [ts] anstataŭ por latina [k] estas barbaraĵo.
- Nu, tiam ankaŭ la Slavoj, la Hungaroj, ktp. estas barbaroj. Denove, temas pri alkutimiĝinteco.

La ĉapelitaj literoj estas neskribeblaj, do bremsas la progreson de Esperanto.
- Eĉ dekomence, tajpiloj por la franca lingvo ("internacia" lingvo de diplomatoj, de la Ligo de Nacioj, kaj ĝis nun de, ekz., la Poŝtoj) permesas surmeti ^ al ia ajn litero.
- Kiel montras al ni la Vikipedio kaj Unikodo, tiu argumento pli kaj pli perdas forton.
- Ĉiuokaze, ja ekzistas aliaj manieroj literumi ilin. Vidu je H-sistemo, X-sistemo, ktp.

Multaj esperantidoj kaj projektoj pri reformoj de Esperanto ŝanĝis sian ortografion el la Esperanta.

Estas tiel-nomata Nova Helpalfabeto kreita de Jon Walter Yung, kiu celis eviti ĉapelitajn literojn kaj esti pli rekonebla de kiel eble plej mondanoj; ĝi uzas 'y' anstataŭ 'j', 'j' anstataŭ 'ĝ', ktp.[1]. Tiu "NHA" ne popularas, sed fojfoje oni vidas ĝin uzatan de Esperantisto.