Saddam Hoessein
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
Saddâm Hussayn Abdu-l-Majîdu-l-Tikrîtî (Arabisch صدام حسين عبد المجيد التكريتي; bij Tikrit, gegeve 28 april 1937 - Bagdad, 30 december 2006) waor prizzedent vaan Irak vaan 1979 tot 2003.
Heer späölde 'n veurnaom rol in de coup vaan 1968 door de Ba'athpartij, 'n partij die e pan-Arabisch nationalisme op seculier bazis veurstoont. Oonder ziene neef, de ginneraol Ahmad Hassan al-Bakr, waor heer viceprizzedent en trok heer al gaw de meiste mach nao ziech touw. Es prizzedent voerde heer e sterk nationalistisch, otocratisch en oppressief bewind. Heer begós twiemaol 'nen oorlog tege e naoberland (tege Iraan en tege Koeweit) en woort oetindelik in 2003 door d'n inval vaan de Vereinegde Staote verdreve. In december vaan dat jaor woort heer opgepak en in 2005 begós me aon zien berechting bij de Specialen Iraaksen Tribbenaol, dee woersjienelik d'n doedstraf euver 'm oet zal spreke.
Inhawd |
[bewirk] Jäög
Saddam Hoessein woort gebore in 't dörpke Al-Ujah, ach kilometer vaan Tikrit, in 'n familie vaan sjaopsherders. Ziene pa heet 'r noets gekind (dee storf of verdween vief maond veur zien geboorte) en Saddam kaom bij ziene noonk Chairallah Talfah te woene, want zien ma, depressief gewore, weigerde häöm op te trèkke. Wie de ma evels nao drei jaor hertrojde woort Saddam oonder häör gezag geplaots. Ziene steefpa mishandelde de jóng en dwóng 'm oonder mie veur hinne te pikke. Mèt tien jaor oontvlöchde Saddam zien ma en steefpa en góng heer mèt ziene noonk in Bagdad woene. De noonk waor 'ne devote soennitische moslim en sjreef väöl nationalistische, xenofobe gesjrifte. Heer heet Saddam sterk beïnvlood, en sjikde 'm ouch nao 'n nationalistisch ingestèlde middelbaar sjaol. In 1957, wie Saddam 20 jaor aajd waor, góng heer bij de Ba'athpartij.
[bewirk] Opkoms binne de Ba'athpartij
E jaor later woort 't rezjiem vaan keuning Faisal II van Irak umgegoejd door ginneraol Abdul Karim Qassin. De Ba'athpartij waor dees nui regering vijandeg gezind en pleegde in 1959 'ne mislökde coup tege de generaol, woe Saddam Hoessein aon mètdeeg. Heer waor daobij in 't bein gesjote meh wis nao Syrië te vlöchte, vaan woe-oet heer nao Caïro góng veur rechte te studere. In 1963 lökden 't de Ba'athpartij wel de mach euver te numme, en Saddam kierde trök. Dees hiersjappij doorde mer e paar maond en in 1964 kaom Saddam daan ouch in de gevaangenis. Wie 't 'm in 1967 lökde te oontsnappe woort heer ein vaan de leiende figure binne de Ba'athpartij. In 1968 naom de partij de mach obbenuits, en noe definitief. Saddam ziene neef Ahmad al-Bakr (zuug bove) woort prizzedent en de partij beneumde Saddam tot viceprizzedent.
Nao de machseuvername wèrkde Saddam laanksem aon 't oetbreie vaan zien mach, zeker ouch umtot ziene neef ummer zwaaker woort. In 1976 woort Saddam beneump tot de leismaan van alle kriegstroepe. Ouch waor heer nao boete touw dudelik d'n officieuze leismaan vaan Irak. Heer begós ziech gedurende de jaore zeveteg intensief mèt d'n opbouw vaan 't land bezeg te hawwe. In 1972 nationaliseerde heer alle oliebrónne, tot daan touw in Westerse han. Wie 't jaor dao-op de oliecrisis oetbraok zaog heer de nationaol inkomste explosief stijge. Mèt dat geld zètde heer 'n infrastructuur op die 't gans land veurspoed brach en moderniseerde: zoe kraog ederein gratis en verpliech oonderwies en woorte alle plaotse vaan elektriciteit veurzeen. Heer zètde ouch 'n industrie op veur de ikkenomie neet te aofhenkelik vaan olie te laote blieve. Dit alles rizzelteerde in 'n greujende populariteit in 't binneland en groete waardering in 't weste.
In 1979 oonderhandelde Ahmad al-Bakr mèt de Syrische president Hafez al-Assad euver 'n fusie tösse de twie len; Al-Assad zouw hei-in de veurnaomste persoen weure. Umtot dit 'n beperking vaan Saddam zien mach zouw beteikene zètde heer ziene neef datzelfde jaor aof en leet ziechzelf oetrope tot president.
[bewirk] Leve es president
Heimèt had 'r nog neet de absolute mach verwórve. Al-Bakr kraog naomelik Hoessein zien aw functie: heer woort vice-president en bleef dat tot zienen doed in 1982. Dao circulere geruchte vaan vergifteging.
Heer begós e beleid vaan sterke persoensverhierliking en repressie vaan dissidente. Ouch woorte de sji'iete en de Koerde erreg gediscrimineerd ten gunste vaan de soenniete, boetouw Saddam Hoessein ouch huurde. De utinge vaan persoensverhierliking naome euver de jaore tacheteg en negeteg sterk touw. Saddam waor te zien op munte en bankbiljètte, op talloos portrette in 't gaans land, op beelde etc. De maotregele tege de Koerde (gevrees um hun separatisme) en de sji'iete (gevrees vaanwege de sji'itische krachte in 't naoberlaand Iraan) woorte ummer sterker en Koerdische opstande woorte bleujeteg neergeslaoge (zuug ouch hei-oonder). Martelinge tege gevangene woorte ummer gewoener. Dao stoonte 'n aontal progressief maotregele tegeneuver, wie 't touwgenkelik make vaan oonderwies veur meidskes; in de vreug jaore vaan zien regering waor heer aonhenger vaan Gamel Abdel Nasser, d'n dictator dee Egypte gemoderniseerd had.
[bewirk] D'n Ierste Golfoorlog
- Hoofartikel: Ierste Golfkreeg
In Iraan waore intösse radicaol geistelike aon de mach gekoume en de historisch al slechte verhajdinge tösse Iraan en Irak kaome door de machswèssel in bei len hendeg op sjèrp te stoon. In 1980 zagte bei len 't Akkoord vaan Algiers, wat de oonderling grenze regelde, op; vief daog naotot Irak 't had geannuleerd sjikde Saddam nege divisies vaan de Iraakse armee de grens euver; heimèt begós de bleujetegen Ierste Golfoorlog, dee ach jaor zouw dore.
Dit waor 'nen euvermeujetege zat: 't land had eigelik de krach en 't militair potentieel neet um 't naoberlaand mèt väöl groeter bevolking te versloon. Saddam, dee e seculier bewind voerde, zaog ziech evels verzekerd vaan de steun vaan in de ierste plaots de USSR en Fraankriek; later zeker ouch Sjina en de Vereinegde Staote (dees bei len veurzaoge iers ouch Iraan vaan waopes, wat in de VS tot Irangate leide). In 1988 indegde d'n oorlog in 'n patstèlling die bei len oongeluifelike verleze had touwgebrach. Saddam en mèt groete tegezin Chomeini oonderteikende VN-resolutie 598.
In 't Koerdisch noorde waor intösse 'nen opstand oontstoon, dee door Saddam woort neergeslage mèt 'nen gifgaasaonval op de stad Halabdzja. Heibij verlore 5000 börgers 't leve.
[bewirk] D'n Twiede Golfoorlog
- Hoofartikel: Twiede Golfkreeg
In 1990 begós Koeweit, 't klei naoberland vaan Irak, zienen enormen olieveurraod intensiever te exploitere, woedoor de oliepries zakde. Dit benaodeilde Irak, en es gevolg dao-op besloot Saddam Hoessein 't land binne te valle. Vaan te veure had d'n Amerikaanse president George Bush sr. Saddam touwgezag tot heer bij 'n invasie van Irak in Koeweit neet zouw interveniëre, wat de lèste es 'ne vrijbreef opvatde om d'n oorlog te beginne. Wie 'r evels 't land wèrkelik binneveel en 't vervolges gans leegplunderde kaom 't tot 'n invasie vaan de internationaol gemeinsjap, die de Iraakse legers verpletterend versloge. De weeg nao Bagdad laog ope en Irak waor militair krachteloes.
[bewirk] Oonder curatele vaan de internationaol gemeinsjap
Vaanaof dat memint woort Irak mèt Saddam Hoessein 't verstoete kinneke vaan de Arabische wereld. Hiel väöl len lagte handelsboycots op, woedoor 't laand verermde, en Saddam zienen ierste zörg waor 't op de bein hawwe vaan 'n zoe groet meugelike armee. Zien dictatuur oontaarde noe gans in echte tyrannie, en de persoensverhierliking naom absurde vörm aon. Heer leet ziech twiemaol, in 1995 en in 2002, in sjienverkezinge tot prizzedent beneume. De riekdóm dee heer in de jaore zeveteg en tachteg zelf (mèt) had opgebouwd góng gans verlore, en 't analfabetisme naom hand euver hand touw. Um 't volk te oontzien stèlde de Vereinegde Naties in 1996 't Voedsel-veur-Olieprogram in: Irak moch klein kwantiteite olie exportere en oontvóng daoveur in de plaots voedsel veur zien bevolking.
Intösse naome de verdinkinge vaan massavernietegingswaopes hand euver hand touw, en in 1999 mós Saddam, nao de Amerikaanse Operatie Desert Fox ('n serie lochaonvalle), waope-inspecties touwstoon. Nao de aonsleeg tege de VS in 2001 begós d'n Amerikaanse president George Walker Bush 'n campagne tege Irak, wat heer tot de "As vaan 't Koed" rekende. Saddam frustreerde ouch ummer mie de waope-inspecties, die zien arsenaal oonder control móste hawwe.
[bewirk] D'n Daarde Golfoorlog
- Hoofartikel: Daarde Golfkreeg
De touwnummende verdinkinge waore in 2002 reie genoog um eupelik euver 'nen oorlog te spreke. Neve George Bush waor 't veural Tony Blair dee ziech dao-op veurbereide. In Europa waore de meininge sterk verdeild; Fraankriek en Duitsland waore sterk tege, oonder mie Nederland en Spaanje steunde 'n invasie. Op 20 miert 2003 begós oetindelik d'n oorlog tege Irak. Binne e paar maond had me Bagdad vereuverd. Saddam sloog op de vlöch; de Amerikane zètde vervolges 'ne pries vaan 25 miljoen dollar op z'ne kop.
[bewirk] Nao de val
De volgende maond zworf de verdreve dictator roond door 't land. In juli kaome zien twie zäöns Qusai en Udai, bei promininte functionaire in Saddam zie riek, in de naobersjap vaan Mosul bij 'n veurgevech um 't leve. Saddam zelf woort op 13 december gevoonde, in 'n eerdhol bij zien geboortestad Tikrit. 'n DNA-tes wees oet tot heer inderdaad d'n aajd-dictator waor; de volgende daag woort dit bekindgemaak. Vaan 10 januari tot 30 juni 2004 verbleef heer in kriegsgevangesjap vaan de Amerikane; op de lesten daag woort heer aon de Irakese zjustitie euvergeleverd.
[bewirk] Percès
Tijdes 't volgend jaor woorte de rechters bijgesjaold in 't internationaol rech, en woorte de aonklachte verzameld. Volges minserechteorganisaties had Saddam neet minder es 290.000 doeje op zie gewete. Um de gegeves euver zien misdade in aonklachte um te zètte bleek nog neet zoe gemekelik. Oetindelik begós op 19 oktober 2005 't percès; aonklachte waore genocied, misdade tege de minsheid en kriegsmisdade. 't Ierste feit wat häöm te laste gelag woort waor de gifgaasaonval tege de Koerde in 1988. Heer wèrkde bepaold neet mèt aon 't percès en gaof herhaoldelik aon d'n tribbenaol neet te erkinne.
Prizzedent Jalal Talabânî mingde ziech in 2006 in 't perces, en zag tot heer 'n eventueel doedsverdik neet zouw oonderteikene. Op 5 november datzelfde jaor woort Saddam toch tot d'n doed aon de galg veroordeild. Ind december datzelfde jaor woort dit vonnis in hoeger beroep bevesteg. Op 30 december, um vief veur zes 's mörges plaotseliken tied (vief veur veer in Nederland en 't Belsj), woort dit vonnis voltrókke.
Internationaol waore de reacties op dit percès nogal verdeild: väöl organisaties meinde tot dit neet ierlik verloupe waor. Saddam zien avvekaote woorte herhaoldelik 't slachoffer vaan maordaonslaoge en d'n tribbenaol leek neet gans neutraol te operere.
