Achterhoek

Van Wikipedia

Locatie van de Achterhoek incl. Liemers

De Achterhoek (Nedersaksisch: Achterhook) is een streek in het oosten van Nederland in de provincie Gelderland en beslaat het gebied tussen de IJssel in het westen, de Oude IJssel en het bosgebied Montferland in het zuidwesten, de Duitse grens in het zuidoosten en oosten en de Overijsselse streken Salland en Twente in het noorden.

Het gebied komt ongeveer overeen met de voormalige Graafschap Zutphen en enkele kleine gebieden aan zijn grenzen, zoals de Heerlijkheid Borculo. Om die reden wordt het gebied ook wel De Graafschap genoemd. In vroegere tijden verstond men onder de Achterhoek alles ten oosten van de rivier de IJssel waarbij zelfs Drenthe en gebieden in Duitsland waren inbegrepen. Later heeft men dit beperkt tot het deel dat in de provincie Gelderland ligt.

De ten zuidwesten van de Achterhoek gelegen streek De Liemers wordt wel eens gezien als onderdeel van de Achterhoek, maar is in feite een andere streek.

[bewerk] Etymologie

De term 'Achterhoek' duikt reeds op in oude geschriften. Zo schreef dominee Willem Sluyter in de zeventiende eeuw:

"Waer iemant duisent vreugden soek
Mijn vreugt is in dees' achter-hoek"

En schoolmeester B.J. Stegeman (19e-20e eeuw) schreef:

"'t Gif maor enen Achterhook,
Den Gelderschen, den echten."

[bewerk] Geschiedenis

Wie zich een beeld probeert te vormen van het oorspronkelijke landschap, ziet een woest en moeilijk toegankelijk gebied. Het gebied bestaat uit dekzandruggen, uitlopers van een diluviaal hoogteterras aan Duitse zijde. Vele beken stromen van oost naar west en voedden een lager gelegen strook van moerasbos en veen aan de westzijde van de Achterhoek, welke een moeilijk te nemen barrière vormde voor verkeer uit het westen. Op de hoger gelegen gronden kwamen bos en heide voor. Deze heide is overigens ontstaan door menselijke bemoeienis, door het te laten begrazen door gedomesticeerd vee.

Liudger geneest Bernlef

[bewerk] Kerstening

Het beter bereikbare Zutphen, in het uiterste noordwesten, dateert al uit de Romeinse tijd. De rest van de Achterhoek komt in geschriften voor vanaf de periode van zijn kerstening, ingezet in het laatste decennium van de 8e eeuw. Geen wonder dat deze kerstening vanuit het oosten plaatsvond: landsgrenzen bestonden nog niet en geologisch maakt de oostelijke Achterhoek deel uit van het aangrenzende Münsterland. Doetinchem wordt in 838 voor het eerst genoemd.

Nadat Karel de Grote de Saksische hertog Widukind definitief had verslagen, eiste hij van hem en zijn onderdanen de bekering tot het christendom. Zo kreeg missionaris Liudger de opdracht om onder andere de heidense Saksen in de Achterhoek te bekeren. Hij heeft parochies gesticht in Groenlo, Wichmond, Winterswijk en Zelhem. Liudger werd later de eerste Bisschop van Münster.

[bewerk] Middeleeuwen

In de middeleeuwen heeft zich in de Achterhoek een feodale maatschappij ontwikkeld. Het grootste deel van de Achterhoek werd onderdeel van het Graafschap Zutphen. De in het noordoosten gelegen Heerlijkheid Borculo was lange tijd een zelfstandig staatje, maar werd later betwist door de hertogen van Gelre en de bisschoppen van Münster. Bisschop Bernhard von Galen, bijnaam Bommen Berend, heeft ook na de Vrede van Münster met militaire acties geprobeerd de heerlijkheid tot zijn gebied te maken. Borculo behoorde immers niet tot Gelre.

Steden als Doetinchem, Doesburg, Bronkhorst en Zutphen kregen al vroeg stadsrechten. In het gebied bevinden zich een aantal kastelen van met name de adellijke families Bronkhorst en Van Heeckeren. De Achterhoek kende dan ook tot in de 19e eeuw een feodale structuur. De families vochten een verwoede machtstrijd uit met name tijdens de Gelderse Successieoorlog. Ook tijdens de Gelderse oorlogen en de Tachtigjarige oorlog werd het gebied regelmatig geteisterd door de vijandigheden. Onder andere om het kasteel Heerenberg en de stad Groenlo is stevig gevochten.

[bewerk] Industrialisatie

De industrialisatie is de Achterhoek grotendeels ontgaan. Uitzondering hierop is de strook aan weerszijden van de Oude IJssel, waar dankzij de oerhoudende grond al vroeg, in de 18e eeuw, een ijzerindustrie ontstond in en rond de plaatsen Ulft, Terborg, Doetinchem, Keppel.

Voor het overige leefde men tot ver in de 19e eeuw zoals men dat al eeuwen had gedaan. De buurschappen, dorpen èn steden hadden hooguit een paar honderd inwoners. Ze bezaten vaak gezamenlijk enkele esgronden in de buurt van de nederzetting. De rest van gronden was nog woest. Pas in het begin van de 20e eeuw is de Achterhoek grootschalig ontgonnen. Lange tijd heeft men veel bos in de Achterhoek gekapt ten behoeve van de houtindustrie. Aan deze functie kwam eind jaren '40 een einde.

Nadat de overheid in de tweede helft van de 19e eeuw door o.a. de aanleg van spoorlijnen en verharde wegen redelijk in de streek investeerde, werd het gebied langzaam toegankelijker. Slechts enkele plaatsen werden aangesloten op het spoornet, de rest van de Achterhoek werd begin 20e eeuw ontsloten door middel van goedkopere trambanen na de oprichting van de Gelderse TramWegen (GTW). Hierdoor nam naast de traditionele agrarische sector de industriële werkgelegenheid toe, alsook de recreatieve voorzieningen. Na de Tweede Wereldoorlog is de welvaart gestaag toegenomen.

[bewerk] Achterhoekse mentaliteit

De Achterhoekse samenleving is er eeuwenlang een geweest, waarin een klein aantal grootgrondbezitters de dienst uitmaakte en een grote groep dagloners en andere afhankelijken naar de pijpen van de 'hoge heren' had te dansen. Als een kenmerkende Achterhoekse karaktertrek geldt nu nog altijd het "joa, joa" zeggen, terwijl eigenlijk "nee" wordt bedoeld. Het was de methode van stil verzet tegen het gezag, zonder dat direct met onwilligheid of opstandigheid te confronteren. Want dat was te link.

In de archetypische Achterhoeker schuilen meerdere zielen. De eerste is er een van nederigheid en volgzaamheid. Van het vermijden van conflicten en loyaliteit aan de baas. Maar er is ook een anarchistische ziel, die het boven hem gestelde gezag minacht en die zeer gesteld is op vrijheid. Beide zijn gevormd en gepolijst in eeuwenlange onderdrukking. Zonder die twee zielen in één borst, was overleven voor het grootste deel van de bewoners heel moeilijk geweest. In de teksten van de Achterhoekse band Normaal komt dit thema vaak naar voren.

[bewerk] Natuur en cultuur

De bewoners van het gebied leefden oorspronkelijk vooral van de landbouw. Tegenwoordig kent de Achterhoek een schakering aan werkgelegenheid, waarvan de traditionele agrarische sector nog steeds deel uitmaakt en de toeristische sector in belang is toegenomen. Veel inwoners van de Achterhoek spreken nog hun eigen streektaal, het Achterhoeks, dat een Nedersaksisch dialect is. Een typisch Oost-Nederlands gebruik wat men in de Achterhoek terugvindt is de burenhulp, het noaberschap.

In het Achterhoekse coulissenlandschap is veel en geschakeerd natuurschoon te vinden zoals op de Lochemse berg, in boswachterijen te Ruurlo, in de Slangenburg bij Doetinchem en in enkele veengebieden tegen de oostgrens met Duitsland. Het landschap rond Winterswijk is misschien wel het meest karakteristiek voor de Achterhoek. De Achterhoek is rijk aan kastelen en landhuizen.

Kerkelijk kenmerkt de Achterhoek zich door een sterke afwisseling van protestantse en katholieke dorpen (met de mate van onkerkelijkheid is geen rekening gehouden). In het midden is van zuidoost naar noordwest een baan van Dinxperlo, via Varsseveld, Zelhem naar Hengelo aan te wijzen van dorpen met vooral een protestante signatuur, terwijl in de Oost-Achterhoek, alsmede in het zuidwestelijk gedeelte, de dorpen van oudsher in meerderheid als overwegend katholiek zijn aan te duiden.

[bewerk] Exportproducten

Naast de landbouw zorgde de vanaf de 18e eeuw dankzij de oerhoudende grond opkomende ijzerindustrie voor de belangrijkste exportproducten uit de Achterhoek. Bekende namen zijn DRU, Pelgrim, Becking en Bongers en Atag.

De popgroep Normaal is waarschijnlijk wel het bekendste hedendaagse exportproduct uit deze streek. Ook Jovink en de Voederbietels is een bekende popgroep uit de Achterhoek. Iets minder bekend buiten de Achterhoek, maar in de streek zelf razend populair is de popgroep Boh Foi Toch. Verder zijn de voetbalclub De Graafschap te noemen alsook de langzamerhand wereldberoemde en in de Achterhoek geboren en getogen voetbaltrainer Guus Hiddink, ook FC Twente-keeper Sander Boschker komt uit de Achterhoek. De Zwarte Cross wordt sinds 2006 jaarlijks op het crossterrein bij de Engelse Schans gehouden. De Zwarte Cross is de grootste motorcross van West-Europa (in 2006 zo'n 80.000 bezoekers) en wordt georganiseerd door Jovink en de Voederbietels.

[bewerk] Plaatsen

Een overzicht van de grotere en/of toeristische plaatsen:

Doetinchem, Winterswijk en Zutphen zijn de grootste plaatsen in de Achterhoek. Doetinchem is met 56.000 inwoners veruit het grootst en wordt met al zijn voorzieningen ook vaak de hoofdstad van de Achterhoek genoemd.

[bewerk] Opmerking

Er bestaan ook dorpen genaamd Achterhoek, zie Achterhoek (Hof van Twente), Achterhoek (Nijkerk) en Achterhoek (Stadt Kevelaer - (D))

Gelderse Gebieden
Hoofdgebieden: Achterhoek \| Rivierenland \| Veluwe
Kleinere gebieden: Betuwe \| Bommelerwaard \| Gelderse Vallei \| IJsselvallei \| Land van Maas en Waal \| Liemers \| Tielerwaard \| Rijk van Nijmegen

Categorieën: Achterhoek | Etymologie van plaatsnaam