Filozofia polska
Z Wikipedii
Historia filozofii w Polsce odzwierciedla ogólny rozwój filozofii w Europie. Choć w historii przeważają okresy, w których polska filozofia naśladowała wzorce silniej rozwiniętych kultur filozoficznych, lub, jak na przełomie XVII i XVIII wieku, była w zupełnym upadku, to w Polsce wytworzyła się specyficznie polska filozofia narodowa (mesjanizm polski), a były też momenty, w których polscy filozofowie odegrali decydujące role w historii filozofii, głównie za sprawą Mikołaja Kopernika oraz Alfreda Tarskiego i szkoły lwowsko-warszawskiej.
Spis treści |
[edytuj] Średniowiecze
Przed XIV wiekiem Polska nie posiadała środowiska akademickiego, lecz za sprawą szkół przyklasztornych miała kontakt z życiem umysłowym Europy. Słynęli ze swej uczoności Marcin Polak, historyk i Mikołaj Polak z Montpellier, lekarz i przyrodnik.
Witelon, Ślązak, z ojca kolonisty i matki Polki, może być uważany za pierwszego polskiego filozofa. W XIII wieku był czołowym w Europie przedstawicielem platonizmu w neoplatońskiej interpretacji.
[edytuj] Polska scholastyka
Przełomem dla rozwoju filozofii w Polsce było powstanie Uniwersytetu Krakowskiego w 1364 roku. W XV wieku w Królestwie Polskim działali już przedstawiciele obydwu gałęzi późnej scholastyki. Via moderna reprezentowali: Mateusz z Krakowa (zm. 1410), Stanisław ze Skalbmierza, Mikołaj z Gorzkowa (zm. 1412), Andrzej z Korzyna, Jakub z Paradyża, Paweł z Worczyna i Benedykt Hesse. A dominującą na krakowskim uniwersytecie w drugiej połowie wieku via antiqua: Jan z Głogowa i Jakub z Gostynina (zm. 1506). Silnych reprezentantów miał skotyzm w postaci Michała z Wrocławia (ur. ok. 1467), zm. 1534) i Jana ze Stobnicy. Via moderna odżyła za sprawą Jana z Szylinga.
[edytuj] Czasy nowożytne
Scholastyka zawitała do Polski na etapie, gdy najbardziej twórczy jej okres już minął, ale zdobyła tu silną reprezentację. XV-wieczny humanizm napotkał silny odpór tego środowiska i zmuszony był do działania poza obrębem uniwersytetów, na których scholastyka królowała właściwie aż do połowy XVIII wieku, coraz bardziej stając się synonimem zacofania.
[edytuj] Początki humanizmu
Humanizm dotarł do Polski już w wieku XV za sprawą wyprzedzającego swój czas Grzegorza z Sanoka (ur. 1403, zm. 1477), na którego dworze gościły najwybitniejsze umysły tego czasu. Poglądy Grzegorza spisał jego uczeń, z pochodzenia Włoch, Kallimach (ur. 1437, zm. 1496.
W 1535 roku Andrzej Glaber z Kobylina po raz pierwszy przełożył na polski fragmenty z Arystotelesa. Przekładami i popularyzacją Stagiryty zajmował się Sebastian Petry z Pilzna, który przełożył Etykę, Politykę i Ekonomikę i jest uważany za ojca polskiej terminologii filozoficznej. W tym samym czasie powstawała terminologia włoska i francuska.
[edytuj] Kopernik jako filozof
Pojawienie się Mikołaja Kopernika (ur. 1473, zm. 1573) było następstwem rozwoju myśli przyrodniczej, którą w XV wieku na Uniwersytecie Krakowskim reprezentowali Marcin Król z Przemyśla (zm. 1459) i Marcin Bylica z Olkusza (zm. 1493), lektor astronomii w Krakowie w okresie, gdy we wszechnicy studiował Kopernik (1491 - 1495).
Kopernik był przyrodnikiem, ale był też filozofem. Właściwie należałoby o nim mówić jako o filozofie przyrody, bo empiryczne przyrodoznawstwo narodziło się dopiero w XVII wieku.
Na kierunek jego rozważań miały wpływ lektury Marsilia Ficina, z lektury którego dowiedział się o Platonie i pitagorejczykach i Cycerona oraz Plutarcha, u których przeczytał o Hiketasie, Heraklidesie i Ekfantosie, pitagorejczykach mówiących o ruchu Ziemi. Natomiast o Arystarchu, który wśród starożytnych był najbliżej jego heliocentrycznej teorii, nie mógł wiedzieć, ponieważ wówczas Arystarch nie był jeszcze odkryty.
O odkryciu teorii heliocentrycznej zadecydowały względy filozoficzne. Nie obserwacja, a odnalezienie logicznego błędu w rozumowaniu Ptolemeusza było dla Kopernika punktem wyjścia rozumowania. W liście dedykacyjnym do papieża Pawła III swoje dzieło oddawał pod sąd filozofów.
Samo odkrycie miało wielki konsekwencje filozoficzne. Zmieniło spojrzenie na miejsce Ziemi i człowieka we wszechświecie, co mocno nadwątliło autorytet Arystotelesa.
[edytuj] Stoicyzm
W osobie Jakuba Górskiego (ur. ok. 1525, zm. 1583) narodził się polski stoicyzm. Wykładał on w założonej przez Jana Zamoyskiego Akademii w Zamościu. Stoikiem był też Adam Burski (ur. 1560, zm. 1611), empirysta, zwolennik metody indukcyjnej przed Baconem.
[edytuj] Filozofia społeczna w XVI wieku
Humanizm, który nie przyjął się na uniwersytetach, znajdował ujście poza ich murami, szczególnie w filozofii społecznej. Polska myśl polityczna ze względu na specyficzny i unikalny w tamtych czasach klimat tolerancji religijnej w Polsce głosiła tezy odważniejsze niż myśliciele w innych krajach. Jan Ostroróg (ur. 1431-1501) głosił reformę państwa w duchu nowożytnym. Zasługują też na wymienienie Stanisław Orzechowski (1513-1566) i Łukasz Górnicki (1527-1603). Ale największym z polskich teoretyków państwa tego okresu, jeśli nie w całej historii, był Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), który opowiadał się za równością i wolnością wszystkich wobec prawa, kładł nacisk na odpowiedzialność rządu i monarchy wobec poddanych i podkreślał konieczność opieki nad słabszymi i upośledzonymi.
Zamieszkujący Polskę Arianie byli zwolennikami oryginalnej teorii politycznej potępiającej zło, przymus i państwo. Centrum myśli ariańskiej było Leszno a ich najwybitniejszym, filozoficznym przedstawicielem był Jan Jonston, znany i szanowany za granicą zwolennik Bacona, którego Naturae constantia (1632, Amsterdam) swoją geometryczną metodą wywodzenia i panteizmem mogła wywrzeć wpływ na samego Spinozę.
[edytuj] Filozofia polska w wieku XVII
Fatalna sytuacja polityczna Rzepospolitej Obojga Narodów w wieku XVII, ciągłe wojny, niepokoje wewnętrzne a także kontrreformacja, najpierw zahamowały rozwój polskiej filozofii, a w końcu pozbawiły ją wysokiego poziomu umysłowego.
Choć król Jan III Sobieski uwielbiał lekturę Kartezjusza, to w Polsce królowała wówczas scholastyka. Filozoficzne centrum Polski przeniosło się do Akademii Wileńskiej, prowadzonej przez zakon jezuitów. Marcin Śmiglecki wydał słynne na całą Europę kompendium Logika (1618), a w 1683 roku Jan Szydłowski opubikował w Holandii również znane Vindiciae quaestionum aliquot difficilium.
Wojciech Tylkowski, myśliciel ośmieszany przez historyków filozofii jako karykatura jezuickiej scholastyki, był chociaż dobrym matematykiem. O Jerzym Gengellu (zm. 1730), "pogromcy herezyj", który w sto lat po wydaniu Medytacji, z pozycji scholastyki krytykował kartezjanizm, nie można tego powiedzieć.
[edytuj] Oświecenie
Zmiana przyszła ze strony Kościoła. Reforma edukacji ks. Stanisława Konarskiego i prooświeceniowa działalność biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego spopularyzowały naukę do tego stopnia, że w połowie wieku XVIII powszechnie organizowano dysputy publiczne i pokazy eksperymentów naukowych, często podczas sejmików. Właściwie bezpośrednio po scholastyce zapanowało w Polsce oświecenie.
Wcześniej ideały oświecenia kultywował Stanisław Leszczyński, filozof na tronie, u którego w Nancy przez trzy lata żył i pracował Wolter.
Najwybitniejszymi przedstawicielami oświecenia w polskiej filozofii byli: Jan Śniadecki (ur. 1756, zm. 1830)), wróg metafizyki i empirysta oraz Stanisław Staszic (ur. 1755, zm. 1826) i Hugo Kołłątaj (ur. 1750, zm. 1812), którzy na ideach oświeceniowych opierali pracę nad rozwojem kraju.
Komisja Edukacji Narodowej stale współpracowała z najwybitniejszymi filozofami francuskimi: d'Alambertem, Rouseau i Condillaciem. Ten ostatni napisał dla niej podręcznik w 1780 roku.
Filozofia Kanta napotkała w Polsce silny opór ze względu na skrajnie antymetafizyczny rys polskiej myśli tamtych czasów. Kanta znał osobiście Śniadecki, ale krytykował go za próbę rehabilitacji metafizyki. Niechęć do metafizycznych spekulacji była zrozumiała w kraju, gdzie jeszcze parędziesiąt lat wcześniej panowała zdegenerowana odmiana scholastyki.
Pierwszym, który o Kancie wypowiadał się pozytywnie, był brat Jana, Jędrzej, przedstawiciel szkockiej filozofii zdrowego rozsądku, która na początku XIX wieku całkowicie zdominowała polskie uniwersytety.
[edytuj] Wiek XIX
Na początku XIX wieku zwolennicy filozofii zdrowego rozsądku wykładali w Wilnie (Anioł Dowgird), Krakowie (Józef Emanuel Jankowski) i Warszawie (Adam Ignacy Zebellewicz). Kantyzm miał swojego propagatora w uczniu Immanuela Kanta, Józefie Kalasantym Szaniawskim (ur. 1764, zm. 1843) i Niemcach wykładających w Polsce: Michale Wacławie Voigtowi i Janie Henrykowi Abichtowi. Zapalonym kantystą był też ks. Feliks Jaroński (ur. 1777, zm. 1827). Kontynuatorem myśli oświeceniowej był Michał Wiszniewski (ur. 1794, zm. 1865).
[edytuj] Mesjanizm
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: mesjanizm polski.
Przełomem w filozofii stało się powstanie listopadowe (1830). Po ostatecznej klęsce nadziei na odzyskanie niepodległości Polacy, a z nimi polscy filozofowie, zaczęli uciekać od rzeczywistości w sferę marzeń o własnej moralnej wyższości. Takie były okoliczności narodzin polskiego mesjanizmu.
Józef Hoene-Wroński (ur. 1778, zm. 1853) mówił jeszcze o filozofii jako mesjaszu, Adam Mickiewicz głosił, że to Polska jest narodem wybranym, któremu przypada szzególna rola w historii ludzkości. Innymi mesjanistami byli: Józef Gołuchowski (ur. 1797, zm. 1858), Bronisław Trentowski (ur. 1808, zm. 1869), Karol Libelt (ur. 1807, zm. 1875), Józef Kremer (ur. 1806, zm. 1875)), August Cieszkowski (ur. 1814, zm. 1894), Andrzej Towiański, (ur. 1799, zm. 1878) i Wincenty Lutosławski (ur. 1863, zm. 1954).
Choć głęboko wierzący, mesjaniści za sprawą Towiańskiego kojarzeni byli z herezją. Prawowierna filozofia katolicka w XIX wieku, choć bardzo gorliwa, była dosyć mglistą i nieokreśloną mieszanką spirytualizmu z mistycyzmem. Zasługuje na wzmiankę ze względu na to, że jej przedstawicielka, Eleonora Ziemięcka (ur. 1819, zm. 1869), była pierwszą kobietą-filozof w Polsce.
[edytuj] Filozofia współczesna
[edytuj] Pozytywizm
Powstanie styczniowe (1863) było kolejnym zwrotem. Romantyczne marzenia skompromitowały się, przyszedł czas na pracę u podstaw. I taki był polski pozytywizm: bardziej nastawiony na kwestie praktyczne niż rozważania teoretyczne.
Myśliciele pozytywistyczni skupieni byli wokół "Przeglądu Tygoniowego". Najbardziej znani z nich to: Aleksander Świętochowski (ur. 1849, zm. 1938), Julian Ochorowicz (ur. 1850, zm. 1917) i Adolf Dygasiński (ur. 1839, zm. 1902). Samotną drogą podążał Henryk Struve (ur. 1840, zm. 1912), erudyta i filozof-pasjonat, który przez wiele lat był "reprezentatem" polskiej filozofii na arenie międzynarodowej.
W osobach Mariana Massoniusa (ur. 1862, zm. 1945), a szczególnie Adama Mahrburga (ur. 1855, zm. 1913) rozwijał się polski kantyzm.
Józefa Krzyżanowska-Kodisowa (ur. 1865, zm. 1940), uczennica Avenariusa była pierwszą w Polsce, a jedną z pierwszych na świecie kobiet zawodowo uprawiających filozofię.
Rok 1897 to data powstania pierwszego polskiego czasopisma filozoficznego - "Przeglądu Filozoficznego", którego twórcą był Władysław Weryha (ur. 1867, zm. 1916). To on stworzył też Towarzystwo Psychologiczne - ważny ośrodek życia filozoficznego w Warszawie.
Jednak dla polskiej filozofii o wiele ważniejszy okazał się rok 1895. To wtedy Kazimierz Twardowski objął katedrę filozofii we Lwowie i zaczął wykładać tam nauki Brentany, którego był uczniem.
[edytuj] Szkoła lwowsko-warszawska
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Szkoła lwowsko-warszawska.
Twardowski (ur. 1866, zm. 1938) wychował całe pokolenie wybitnych filozofów i logików tworząc szkołę nazwaną szkołą lwowsko-warszawską.
Dokonania logiczne tej szkoły nie mają konkurencji w historii. Jan Łukasiewicz (ur. 1878, zm. 1956), Stanisław Leśniewski (ur. 1887, zm. 1939), Leon Chwistek (ur. 1884, zm. 1944), Kazimierz Ajdukiewicz (ur. 1890, zm. 1963) i Tadeusz Kotarbiński (ur. 1886, zm. 1981), Andrzej Mostowski (ur. 1913, zm. 1975), a przede wszystkim autor semantycznej teorii prawdy, Alfred Tarski (ur. 1901, zm. 1983), jeden z najczęściej cytowanych naukowców w XX wieku, byli wybitnymi logikami. Jednocześnie mieli znakomite przygotowanie filozoficzne, co sprawiło, że ich zainteresowania i rezultaty badań są niezwykle cenne z punktu widzenia filozofii.
Uczniowie Twardowskiego zasłużyli się też w historii filozofii. Warto wymienić Wacława Witwickiego, tłumacza Platona i Władysława Tatarkiewicza, autora niezwykle popularnej Historii filozofii i wybitnej, tłumaczonej na wiele języków, Historii estetyki.
[edytuj] Dalszy rozwój filozofii analitycznej
Istnienie grupy przerwał wybuch wojny. Po wojnie działała jeszcze Izydora Dąmbska (ur. 1903, zm. 1983). Dużymi osiągnięciami mógł pochwalić się Roman Suszko. Wielkie zasługi w kompletowaniu i badaniu dziedzictwa szkoły lwowsko-warszawskiej oraz popularyzacji filozofii analitycznej ma Jan Woleński (ur. 1940). Z filozofią analityczną kojarzeni są też bratanek Andrzeja, Marcin Mostowski, ur. (1955)), Klemens Szaniawski (ur. 1925, zm. 1990), Bohdan Chwedeńczuk(ur. 1938), Barbara Stanosz (ur. 1935) czy Adam Grobler (ur. 1949) oraz Henryk Skolimowski (ur. 1930), który jednak pod wpływem buddyzmu porzucił logikę dla ekofilozofii.
[edytuj] Socjalizm
Za prekursora myśli socjalistycznej w Polsce można uznać Edwarda Dembowskiego (ur. 1822, zm. 1846), który przed tragiczną śmiercią zdążył napisać teksty kwalifikujące go do lewicy heglowskiej. Edward Abramowski ((ur. 1868, zm. 1918) był jednym z głównych teoretyków kooperatyzmu. Stanisław Brzozowski (ur. 1878, zm. 1911) łączył poglądy twórcy syndykalizmu Sorela z nietzscheanizmem. Marksistka Róża Luksemburg, (ur. 1871, zm. 1919) głosiła skrajny internacjonalizm.
W PRL-u filozofia została związana przez cenzurę. Jedyną słuszną wykładnią została łopatologiczna wersja marksizmu. Marksistowską przeszłość ma za sobą Leszek Kołakowski (ur. 1927), autor Głównych nurtów marksizmu, monumentalnej krytyki całego prądu. Również Zygmunt Bauman (ur. 1925), zaczynał jako marksista, a dziś kojarzony jest z postmodernizmem.
[edytuj] Aksjologia
Znani aksjolodzy to Leon Petrażycki (ur. 1867, zm. 1931) i Henryk Elzenberg (ur. 1925, zm. 1939), lecz największe osiągnięcia w tej dziedzinie, a szczególnie w estetyce, miał Roman Ingarden (ur. 1893, zm. 1970), wybitny przedstawiciel fenomenologii, uczeń Husserla. Następcą Ingardena był ks. Józef Tischner (ur. 1931, zm. 2000).
[edytuj] Filozofia nieanalityczna
Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.Florian Znaniecki (ur. 1882, zm. 1958), twórca kulturalizmu i Feliks Młynarski (ur. 1884, zm. 1972), byli, tak jak i Bauman, myślicielami zorientowanymi socjologicznie.
[edytuj] Neotomizm
- Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.Mieczysław Krąpiec (ur. 1920) jest najważniejszym przedstawicielem polskiego neotomizmu.
[edytuj] Bibliografia
- Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III, wiele wydań.
