Historia Chełmży

Z Wikipedii

[edytuj] Historia Chełmży do 1250 roku

Okolica dzisiejszego miasta Chełmży pozwoliła przechować nie jeden zabytek z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu). W najbliższej okolicy znajdywane były takie zabytki jak choćby kamienne siekiery.

Przejście człowieka z neolitu do epoki brązu nie było przełomem tak jak to przełomem było pokonanie progu zdobycia umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt (przełom mezolitu i neolitu). W epoce brązu uprawa roślin i hodowla zwierząt odgrywają już zasadniczą rolę przy zdobywaniu pożywienia. Potrzebne jest zatem stałe i bezpieczne miejsce zamieszkania. Epoka brązu jest prezentowana na ziemi chełmińskiej kolejno przez kulturę grobsko- śmiardowską, przedłużycką , trzciniecką oraz łużycką.

Kształt przemian w epoce brązu był „dyktowany” z ośrodków zakarpackich, które z kolei podlegały wpływom centrów cywilizacyjnych na Bałkanach i w Anatolii. W tym okresie uległy zmianom kultura materialna i sfera wierzeń i stosunków społecznych. Na kulturę materialną wpływa opanowanie metalurgii brązu tj. stopu miedzi i cyny. Ludność kultury łużyckiej buduje osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie. Grody te połączone są drogami, które mimo zmian cywilizacyjnych można z łatwością jeszcze dzisiaj rozpoznać. Takie drogi występujące w powiecie słupskim opisane są w artykule: Grodzisko słowiańskie w Słupsku.

1. Grodno, gm. Chełmża, woj. kujawsko- pomorskie: http://www.archeologia.umk.pl/jedn/zebiz.html
2. Biskupin, http://www.biskupin.pl/ ; http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/Arena/Biskupin/index_pl.html
3. Gałęzinowo (grodzisko), gm. Słupsk: http://www.powiatslupsk.info/galezinowo%20grodzisko.htm

We wschodnich, a właściwie północno wschodnich obszarach zaczyna się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 roku p.n.e.) kultura pomorska. Tworzy ona inny obrządek pogrzebowy, powstaje kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębnia się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza- kulturę pomorską (ok. 550 p.n.e.- 200p.n.e.).

Goci. Już na początku naszej ery obecność Gotów jest odnotowana na południowym wybrzeżu Bałtyku przez Tacyta w Germanii. Pobyt Gotów znaczony jest cmentarzyskami łatwymi do ich znalezienia. Obok cmentarzysk uczeni znajdują ówczesne zasiedlenia Gotów. Takie cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne w Węsiorach, Odrach... Cmentarzysko w Grzybnicy jest z poł. I - pocz. III wieku n.e.

Kamienne kręgi w Węsiorach

Kamienne kręgi w Węsiorach

Patrz również zbiory z cmentarzyska w Grzybnicy: [1]

Goci odchodzą, posuwając się na południowy wschód. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj- brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Gdyby spojrzeć na południe z wieży kościoła św. Mikołaja, gdzieś ok. III w. to zobaczylibyśmy kamienne kręgi cmentarzyska Gotów w.... Brąchnówku.

Patrz centralne zdjęcie: http://www.chelmza.pl/index.php?ustaw_jezyk=2

Brąchnówko jest wymieniane m.in.: G. Ossowski, Mapa, 1881, Kraków, poz 210-211 oraz Mapa s. 67- Ossowski, Prusy, s. 129-133 i tabl. XXX, XXXVII, XXXVIII- Lissauer, s. 78. Poniżej dwa rysunki z tych dokumentów.

Kamienne kręgi w Brąchnówku‎

Ceramika z cmentarzyska w Brąchnówku

Ceramika w kamiennych kręgach w Brąchnówku

Już podczas prac na cmentarzysku w Odrach archeolodzy zwracają uwagę, że znamiona gockie są łatwo rozczytywalne tylko po wierzchu, im głębiej w grunt tym mniej gockich akcesoriów. Tu w Brąchnówku głęboko pod kręgami kamiennymi Gotów znajdziemy groby i ceramikę kultury pomorskiej. W sprawozdaniu archeologa G. Ossowskiego nie ma zupełnie mowy o Gotach są jedynie wyrażane wątpliwości samego archeologa- nauka jeszcze wtedy nie zna szczegółów przemarszu Gotów trwającego ok. trzy wieki.

Archeolog z Koszalina, Krystyna Hahuła; Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, [...] „Obecnie wydaje się, że kulturę czerniachowską należy traktować jako konglomerat różnych elementów etnicznych z dużym procentem Gotów, ale też z cała pewnością Wenedów, Sarmatów itd. Zanikanie cmentarzysk środkowopomorskich i kaszubsko- krajeńskich w pierwszej połowie III wieku jest niewątpliwym dowodem na przyłączenie się ludności tubylczej do ekspansji Gotów, którzy i później tworzyli właściwie zlepek różnych etnosów. Wędrówka Gotów ze Skandzy (właściwie Skandii) nad Morze Czarne była niezwykle skomplikowanym procesem kulturowym oraz społecznym i w tym kontekście zasługujące na uwagę jest przetrwanie języka i ciągłość tradycji tego ludu"...[...]

Słowianie. Nadchodzi od południowego- wschodu nowy żywioł- Słowianie. Wielu, bardzo wielu naukowców zajmowało się problematyką tego ludu. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski. Trzeba tu wymienić takie nazwiska naukowców jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni- wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

Dużo przesłanek mówi o niegdysiejszym istnieniu grodu kultury łużyckiej (albo i celtyckiej), na wzgórzu dokoła obleganym przez wodę w Chełmży. Jezioro Chełmżyńskie cały czas wysycha, kiedyś jezioro i bagna niemal dookoła oblegały wzgórze, na którym dzisiaj stoi kościół św. Mikołaja. Szczegółowy opis tego zjawiska wysychania jezior znajduje się m.in. w książce prof. Andrzeja Kola o grodziskach późnośredniowiecznych.

[edytuj] Gród obronny- Łoza

Łoza posiadała bez wątpienia drewnianą zabudowę w okresie podróży Wikingów tj. w IX-XIIw. (podonie wykonane były domostwa w Gdańsku jeszcze w 1308 roku oraz w Hedeby, Uppsali czy w Szczecinie). Oprócz wymienionych miejsc Łoza mogła też prowadzić handel z takimi miastami (miejsca prowadzenia handlu) jak: Gotlandia (Visby), Bornholm, Arkona, Wolin, Truso, Sigtuna, Birka, już później Kamień Pomorski, Kołobrzeg...

Handlowano wówczas, sprzedaż;

• niewolnicy (zwyczajowo ojciec sprzedawał synów, inaczej w Prusach), zboże, żarna, naczynia szklane, gliniane, kamienne, biżuteria, piwo, broń, kupno;
• futra, skóry, inne płody lasów i mórz, wyroby rzemieślnicze , jak np. kowalstwo, rogownictwo. (?)

Niewolnicy potrzebni byli nie tylko na północy potrzebowało ich też Cesarstwo Rzymskie i Arabia. Niemal wszystkie ekspedycje po bursztyn również zdobywały lub kupowały ludzi by uczynić z nich niewolników. Jest niebywałym posunięcie Mieszka I aby przyjąć chrzest w 966 (patrz też: Dagome Iudex). Trzyma to przynajmniej z daleka od granic Polski takich ludzi jak Ibrahim ibn Jakub.

Tak więc handel mieszkańców drogą wodną to bodaj średniowieczna codzienność. Koniec dla tego handlu nastąpił wtedy, gdy Krzyżacy zdobyli Gotlandię i odcięli północne miejsca handlu. Powstała Hanza.

Wraki starych nordyckich łodzi oglądać można w kilku muzeach. Największe to Muzeum Łodzi Wikingów w Roskilde w Dani.

Są przecież inne dowody na istnienie grodu, nie tylko o starożytności pochodzenia świadczy plan dzisiejszego miasta. Centrum grodziska byłoby hipotetycznie w miejscu, gdzie kościół św. Mikołaja a podgrodzie w miejscu placu pozostałym po rynku. Miejsce posadowienia kościoła jest grodziskiem "quondam castrum", można tak powiedzieć przecież na podstawie dokumentu określającego jednoznacznie istnienie już otwartego kościoła:

[...]...Dokument fundacyjny katedry z r. 1251 wymienia też wyraźnie kościół parafialny w Chełmży. Biskup dał go kapitule swojej w zarząd — et in civitate Culmense 12 mansos et parochiam eiusdem civitatis...[...]^[1]

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach grodzisk. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno- drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. Taki klasyczny przykład to grodzisko i osada w Chełmży, nad jeziorem Archidiakonka.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Miejsca obronne Prusów były na skarpach nad zbiornikami wodnymi, często miały sztucznie usypywano platformę. Wszak Łoza stanowi miejsce nadgraniczne i tym samym możliwe jest i takie rozwiązanie tej budowy inżynierskiej.

Browina- rzeka, bez wątpienia w okresie gockim stanowiła drogę, która wiodła od Jeziora Chełmżyńskiego do Wisły.

Słowiańskie relikty grodów późnośredniowiecznych wzniesionych na surowym korzeniu w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Bielczyny, Nawra, Piaseczno, Leszcz, Orłowo.

Słowiańskie relikty grodów o genezie wczesnośredniowiecznej w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Gronowo, Ryńsk.

[edytuj] Historia Chełmży od 1251 do 1939 roku

Diecezja chełmińska została utworzona w 1243 roku ze stolicą biskupią w Chełmży.

Zobacz więcej w osobnych artykułach: Konkatedra Świętej Trójcy w Chełmży, Kościół św. Mikołaja w Chełmży, Kościół św. Jerzego w Chełmży, diecezja chełmińska, Zakon krzyżacki.

Okolica Culmsee (Chełmży) była bardzo niespokojna, ciągle tu miały miejsce utarczki z Prusami. Oto jeden z wielu przytaczanych fragmentów opisu ks. dr Stanisława Kujota (za kronikarzem): [...]...Więcej szczegółów zachowało się z drugiej wojny Sudowici czyli Jadźwingowie kilkakroć oblegali Chełmżę w której pierwszy biskup Heidenreich (r. 1246—1263) struchlałym mieszczanom i schronionej ludności z okolicy otuchy dodawał. Raz wymógł na nich, żeby zrobili wycieczkę. Jakoż udało się jakiegoś niezwykle rosłego poganina zranić i unieść. Było to szczęście obleganych, bo strapiony wódz nieprzyjaciół odstąpił od miasta, gdy mu jeńca wrócono...[...]^[2]

Powstaje w Chełmży pierwsza z siedemnastu katedr, które są budowane na ziemiach administrowanych przez Krzyżaków. Lecz nawet ta wielka, w Chełmży stawiana sakralna budowla nie ma specjalnych praw jeśli chodzi o zapobieganie niszczącym działaniom wojennym. Oto fragment opisu, który mówi właśnie o zniszczeniach: [...]... Katedra w Chełmży, o której archaizującej pierwotnej koncepcji była już mowa, odbudowana została po zniszczeniach w wyniku najazdów pruskich i litewskich, prace te zaś trwały do ok. 1359 r. W tym czasie korpus przyjął formę hali z masywem zachodnim, w którym - podobnie jak w Chełmnie - zrealizowano tylko jedną wieżę od północy, nadając jej zresztą wyjątkowo monumentalną formę...[...]^[3]

Ustały napady wojsk pruskich i litewskich na miasto. Dlaczego- wyjaśnia prof. Gerard Labuda: [...]...Te błyskawiczne postępy terytorialne Krzyżaków, a długoletnie niepowodzenia książąt polskich na terenie Prus nie budzą zdumienia, jeśli zważymy, jak odmienną techniką podboju posługiwali się jedni i drudzy. Panujący polscy zdobywali się na cały szereg jednostkowych wypadów, w których przewaga oręża zapewniała im podobne, co Krzyżakom, sukcesy. Gdy jednak ci pierwsi zadowalali się zwyczajnym uznaniem swej władzy przez zwyciężonych i z powrotem wycofywali się z kraju, to Krzyżacy zdobytej ziemi nie wypuszczali z rąk. Choć środki ich były znacznie skromniejsze, od razu wznosili grody i osadzali w nich załogi zdolne do utrzymania podbitych w uległości...[...]^[4]

W Lubawie znajduje się zamek – rezydencja biskupów chełmińskich. Ponieważ w tym czasie biskupami chełmińskimi byli wybierani członkowie zakonu krzyżackiego, to zamek usytuowano poza murami miasta (ale w komunikacyjnej więzi). Podczas wojny Polski z zakonem krzyżackim, właśnie spod Lubawy wojska krzyżackie wyruszyły w lipcu 1410 r. pod Grunwald. Po przegranej bitwie przez wojska zakonu krzyżackiego biskup chełmiński Arnold Stapil złożył w Chełmży królowi hołd Władysławowi Jagielle. W wyniku I pokoju toruńskiego Chełmża wróciła jednak ponownie pod panowanie krzyżackie. Jeszcze raz wojska polskie w 1422r. zdobyły Chełmżę, a w mieście były duże zniszczenia.

Przełomem politycznym dla Chełmży był rok 1466, kiedy to w wyniku II pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią miasto, jak i cała ziemia chełmińska przeszło pod panowanie polskie stając się częścią tzw. Prus Królewskich. Odbudowa ze zniszczeń wojennych przebiegała powoli, głównie dzięki działaniom kapituły.

W pierwszej połowie XVI w. pojawili się w mieści zwolennicy reformacji, jednak dzięki zdecydowanej postawie biskupów chełmińskich, będących właścicielami Chełmży, miasto pozostało katolickie. Jednak pod wpływem reformacji upadł konwent Franciszkanów. W tym samym czasie wielki pożar zniszczył miasto w 1531r.

W 1625 r. nastąpił powrót zakonników i położenie kamienia węgielnego pod klasztor Franciszkanów. Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem odwiedzali Chełmżę w roku 1621 i 1627. Kolejną katastrofą były wielokrotne przemarsze wojsk w czasie wojen szwedzkich 1626-1629 i 1655-1660.

Podstawą egzystencji dla miasta w XVIII wieku było rolnictwo i browarnictwo. W tym czasie przez Chełmżę przechodziły armie saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Takiemu nasileniu przemarszów wojsk miasto nie mogło sprostać, doszła do tych nieszczęść jeszcze wielka epidemia dżumy 1708-1710.

Kolejne nieszczęścia związane były z kolejnymi wojnami, przemarszami wojsk, koniecznością wyżywienia żołnierzy mających tu leża zimowe. Miało to miejsce w czasie wojny sukcesyjnej w latach 1733-1735, a zwłaszcza w czasie wojny siedmioletniej, w latach 1756-1763. Dopełnieniem zniszczeń był pożar, który strawił niemal całe miasto w 1762 roku.

Polska podlega I rozbiorowi, Chełmża znalazła się w Prusach od 15 września 1772r. jako miasto posiadało 600 mieszkańców. Następowało nasilenie zasiedlania obszarów Prus przez ludność niemiecką, w większości wyznania protestanckiego. Pod koniec XVIII w. w Chełmży ludność protestancka stanowi 24% ogółu ludności. W roku 1781 miało miejsce przeniesienie siedziby biskupów chełmińskich z Lubawy do Chełmży. Następuje ponownie kasata klasztoru franciszkanów.

Przelewające się przez Europę wojny napoleońskie w latach 1807-1815 pozwalają narodowi polskiemu na powstanie swojego państwa- Księstwa Warszawskiego, Chełmża jest w obrębie granic tego księstwa.

Stolica diecezji chełmińskiej została przeniesiona w 1824 roku z Chełmży do Pelplina.

Już od 1815 roku został odnotowany wzrost gospodarczy miasta, dla rolników dobrze prosperujących na urodzajnych glebach, jakie są wokół Chełmży, powstały w samym mieście zakłady rzemieślnicze i sieć handlowa.

1866r. - powstało Towarzystwo Rolniczo- Przemysłowe. W 1879 r. powołany został sąd rejonowy w Chełmży i również w tym czasie powstają 2 banki i jeszcze jedna szkoła.

W 1882 r. rozpoczęto budowę wielkiej cukrowni i nastąpiła w związku z tym budowa węzła kolejowego.

I wojna światowa miała negatywny wpływ na życie codzienne i rozwój miasta. Powstawały konflikty społeczne.

Postanowienia traktatu wersalskiego nakreśliły granicę tak, że umieściły Chełmżę w Polsce. Chełmżę opuściła ludność niemiecka, wyjechało z Chełmży ok. 2000 osób.

Kryzys ekonomiczny, który ogarnął świat w 1929 roku dotyczył też ówczesnej Chełmży. Wiele rodzin cierpiało biedę. Było duże bezrobocie i obniżono płace.

Zaraz w pierwszych dniach września 1939 roku Niemcy stanęli na rogatkach miasta. Na szczęście udaremniono zbrojną obronę opuszczonej przez miejskie władze Chełmży, obrońcy nie mieliby żadnych szans powodzenia. Niemiecka ludność współpracowała z armią agresora, dając znaki nielicznym samolotom.

[edytuj] Historia Chełmży od 1940 do 1945 roku

Okupant wprowadził między innymi dla ludności polskiego pochodzenia III i IV grupę "Volkslisty". Aby zwiększyć "skuteczność" w zapisach ludności (wymuszana współpraca) zaczął stosować terror. Stosował "łapanki", tj. wyciąganie ludzi w środku nocy z ich domów i przymusowe wysyłanie ich do obozów zagłady i obozów pracy. Jeśli ktoś został wywieziony to już nigdy nie powracił do domu. Część osób, Polaków, nawiązała wcześniej, od razu współpracę z Niemcami.

Z początkiem roku 1945 następuje wkroczenie Armii Czerwonej. Na podstawie powierzchownego oskarżenia o kolaborację, albo i bez takich podstaw zostaje utworzona grupa 600 mieszkańców Chełmży i zostają ci ludzie wywiezieni na Syberię. Większość osób z tej grupy nie powróciło do swoich domów.^[5]

Trzeba było wielu zdecydowanych starań ówczesnych, tymczasowych władz miasta aby nie nastąpiło zdemontowanie i wywiezienie maszyn z cukrowni, która decyduje o egzystencji mieszkańców miasta.

[edytuj] Historia Chełmży od 1946 roku

W 1950 roku piorun uderzył we wieżę katedry, zaczęła płonąć i runęła na dach kościoła. Po tym pożarze podstawę wieży jedynie prowizorycznie wykonano by chronić przed deszczem wnętrze wieży. taka prowizorka trwała do 1969 roku.

Po II wojnie światowej niepodważalny rozwój oświaty jest w Chełmży bodaj zauważany najpełniej. Wynika to zapewne z dużej grupy niezamożnych mieszkańców.

Obecnie miasto posiada dość dużą "bazę" turystyczną- chodzi o bazę hotelowo- wyżywieniową, trzeba bowiem było do jej uzyskania pokonać ogromne trudności lat 80- tych XX w. Zadbany wygląd domów i ulic śródmieścia zachęca do odwiedzenia i zwiedzania miasta.

Odbudowa wieży kościoła pokatedralnego (wówczas kolegiaty) podjęta została dopiero w 1969 roku.

[edytuj] Linki zewnętrzne

Vikingeskibs Museet

[edytuj] Bibliografia

1. Birecki Piotr, Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża, Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juilana Prejsa 2001
2. Biskup Marian, Labuda Gerard; Dzieje ZakonuKrzyżackiego w Prusach, Gospodarka- Społeczeństwo- Państwo- Ideologia, Wydawnictwo Morskie Gdańsk, 1986
3. Brückner A.; Dzieje Języka Polskiego, Warszawa 1974
4. Brückner A.; Starożytna Litwa, Ludy i Bogi, Szkice historyczne i mitologiczne, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1984
5. Bukowski Zbigniew; Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych Gdańskie Towarzystwo Naukowe Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria monografii- Nr 104, Gdańsk 1998
6. Chudziakowa Jadwiga; Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologiczne 5, Warszawa-Poznań 1974
7. Chyżewska Maria, Dragan Romuald; Sprawozdania z badań wykopaliskowych na cmentarzysku kurhanowym w Odrach, pow. Chojnice, w latach 1962- 1963, Sprawozdania Archeologiczne, t. XVIII
8. Czebreszuk Janusz; Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo- zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed chr.) Alternatywny model kultury, Wyd. Nauk. UAM, 2001
9. Dorawa Marian; Katedra św. Trójcy w Chełmży, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Warszawa- Poznań- Toruń 1975
10. Dzieje Chełmży, red. Mieczysław Wojciechowski, Chełmża, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury 1994
11. Gąssowski Jerzy; Narodziny średniowiecznego świata, Wrocław-Warszawa-Kraków, Zak. Nar. im. Ossolińskich, Wydawnictwo 1970
12. Gediga Bogusław, Piotrowska Danuta (red.); Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, PAN- Oddz. we Wrocławiu
13. Gedl Marek; Kultura przedłużycka, Zak. Nar. im. Ossolińskich, 1976
14. Hahuła Krystyna; Cmentarzysko gotów w Grzybnicy, Koszalin 1992
15. Ibrahim ibn Jakub (Kowalski Tadeusz); Relacja Ibrāhīma Ibn Ja’kūba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al.- Bekrīego
16. Kmieciński Jerzy; Niektóre zagadnienia wędrówki Gotów w świetle dotychczasowych badań, oraz w świetle wykopalisk w Węsiorach w pow. kartuskim Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Seria I, zeszyt 8, Łódź 1958, s. 37-49
17. Kokowski Andrzej; Zagadnienie kręgów kamiennych w środkowej strefie Pojezierza Pomorskiego Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica 8, 1987
18. Kola Andrzej; Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologoczne, Toruń 1991
19. Kostrzewski Józef; Kurhany i kręgi kamienne w Odrach, w pow. chojnickim na Pomorzu [z 4 tablicami i 18 ryc. w tekście
20. Kujot Stanisław; (Ksiądz Pleban w Grzybnie, Poczta Unisław) kto założył parafie w dzisiejszej Diecezyi Chełmińskiej? (z mapą) część pierwsza i druga, nakładem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń - 1903 i 1904
21. Labuda Gerard; Studia nad początkami państwa polskiego, t. I i II, Warszawa 1988.
22. Leciejewicz Lech; Gdzie zostały umieszczone pierwsze siedziby biskupie na Pomorzu Zeszyty Kulickie, zeszyt nr2
23. Leciejewicz Lech; Z badań nad początkami osad miejskich nad Bałtykiem we wczesnym średniowieczu [w:] Archeologia Polski, t. VIII, z.2, Wrocław 1963
24. Lissauer A.; 78 Die Hallstaetter Epoche, 12. Bruchnowko, Kr. Thorn., Die prähistorischen Denkmälern, 1888, s. 78
25. Miśkiewicz Benon- pod red.; Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego, Wyd. Pozn. 1972
26. Niesiołowska-Wędzka Anna; Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Ossolineum, 1974
27. Ossowski G; Mapa 1881, Brąchnówko I, II, Kraków
28. Ossowski G.; Prusy Królewskie z. 4, 1888, 3. Brąchnówko, Kraków, s.129
29. Ossowski G.; Prusy Królewskie z. 3, 1885, 3. Brąchnówko, Kraków,
30. Strzelczyk Jerzy; Goci - rzeczywistość i legenda, PIW W-wa 1984
31. Tacitus Cornelius; Die Germania (mit einer Karte), Leipzig (chyba ok. 1930 r.)
32. Wikarjak Jan- przetłumaczył, wstęp i komentarz opracował Gerard Labuda; Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, PWN Warszawa 1979
33. Wolfram Herwig; Germanie, Kraków

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Stanisław Kujot; Kto założył pierwsze parafie..., cz. 2, Toruń 1904, str. 67. (na podst.: Urkundenbuch des Bisthums Culm 16, wyd. Dr. C. P. Woelky.)
2. ↑ Kujot Stanisław; KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ), CZĘŚĆ DRUGA, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ- 1904
3. ↑ Mroczko Teresa, Arszyński Marian, ARCHITEKTURA GOTYCKA W POLSCE, tom II, W- wa 1995, Inst. Sztuki PAN, s.98
4. ↑ Gerard Labuda; WIELKIE POMORZE W DZIEJACH POLSKI, WYDAWNICTWO ZACHODNIE,POZNAń 1947
5. ↑ Wojciech Michalak; "Wyzwolenia" Chełmży ciąg dalszy [w:] Głos Chełmżyński nr 3, 7 / 8, 2006