Finlandana linguo

From Wikipedia

La Finlandana linguo esas un ek Uralika lingui. Ol esas la oficala linguo di Finlando ma on parolas en la Finlandana anke en Nord-Suedia e mine en Nord-Norvegia. En Rusiala Nord-Karelia la Finlandana linguo esas preske mi-oficala linguo.

Yen kelka bazala fakti di la Finlandana linguo. On dicas, ke en la Finlandana parolesas quale skribesas, ma nuntempe la difero inter la parolado e skriburo (skribita linguo) esas kreskanta.

[redaktar] Konsonanti

En ta tabelo esas demonstrata la konsonanti, qui uzesas en originale Finlandana vorti.

	bilabialo	labial- dentalo	dentalo	palatalo	velaro
klusilo	p		t, d	k
sibilanto			s
spiranto		v			h
nazalo	m		n	η ¹
lateralo			l
tremulanto			r
mivokalo				j

¹ ne esas ortografala litero.

[redaktar] Vokali

vertikale:	horizontale:
	dopa		fronta
	vasta	ronda	vasta	ronda
klozita		u	i	y
meza		o	e	ö
apertita	a		ä

[redaktar] Vokala harmonio

L’ unesma vokalo en vorto diktas quo esas la sequanta vokali.

vokali en 1ma silabo		en sequanta silabi
dopa	(1) a o u	a o u e i
fronta	(2) ä ö y	ä ö y e i
neutrala	(3) e i	ä ö y e i a o u

Por exemplo:
(1) kaveri ‘amiko’, ostaja ‘kompranto’, kuuluisa ‘famoza’
(2) käpälä ‘pedo (di animalo)’, köli ‘kilio’, kylä ‘vilajo’
(3) pelata ‘ludar’, pelätä ‘timar’, isä ‘patro’, lika ‘kraso’

[redaktar] Diftongi

La Finlandana linguo es richa pri vokala kombinuri. Diftongi formacas la vokala parto di ula silabo. Li pronuncesas sen ula interrupto.

ai	laiva ‘navo’	au	kaunis ‘bela’	ie	sieni ‘fungo’
ei	seinä ‘muro’	eu	reuna ‘bordo’	uo	tuolla ‘ube’
oi	soi ‘sonas’ (sg. 3.)	iu	hius ‘haro’	yö	yöllä ‘nokte’
ui	huilu ‘fluto’	ou	koulu ‘skolo’	ey*	leyhyttää ‘fluktuigar (abaniko)’
yi	kääntyi ‘turnis su’(sg. 3.)	äy	käyrä ‘kurva’	iy*	siistiys ‘neteso’
äi	päivä ‘dio’	öy	köyhä ‘povra’
öi	öinen ‘noktala’				*rara

[redaktar] Konsonantal alternado

La konsonanti alternesas segun la strukturo dil silabo

sive de forta a febla
sive de febla a forta.

La konsonanti esas en febla fazo,

se la silabo finas per konsonanto.

La konsonanti esas en forta fazo,

se la silabo finas per vokalo
se la silabo kontenas longa vokalo avan finala konsonanto.

Existas anke altra konsonantal alternado.

(Pri la exemplo-vorti finanta per -n en tabelo: la nomini esas en genetivo e la verbi en 1ma persono di prezento.)

forta : febla	exemplo	febla : forta	exemplo
kk : k	takki : takin ‘vestono’	k : kk	pakata : pakkaan ‘enpakigar’
pp : p	hyppiä : hypin ‘saltar’	p : pp	opas : oppaan ‘guido’
tt : t	tyttö : tytön ‘puerino’	t : tt	mitata : mittaan ‘mezurar’
k : –	reikä : reiän ‘truo’	– : k	maata : makaan ‘jacar’
p : v	sopu : sovun ‘koncilio’	v : p	levätä : lepään ‘repozar’
t : d	satu : sadun ‘fablo’	d : t	keidas : keitaan ‘oasizo’
nk : ng (*)	aurinko : auringon ‘suno’	ng : nk (*)	rengas : renkaan ‘ringo’
mp : mm	kumpi : kumman ‘quo (ek du)’	mm : mp	kammata : kampaan ‘pektar’
lt : ll	ilta : illan ‘vespero’	ll : lt	vallata : valtaan ‘inkursar’
nt : nn	hento : hennon ‘delikata’	nn : nt	vanne : vanteen ‘felgo’
rt : rr	kertoa : kerron ‘rakontar’	rr : rt	verrata : vertaan ‘komparar’
k : j	särkeä : särjen ‘ruptar’	j : k	hylje : hylkeen ‘marhundo’
k : v	suku : suvun ‘familio’	(v : k ne esas)

(*) nk pronuncesas ηk, e ng pronuncesas ηη

[redaktar] Duro di foni

En la Finlandana linguo esas tre importanta distingar kurta e longa fono (e konsonanto e vokalo). Por exemplo

muta ‘slamo’

mutaa ‘slamo’ (en partitivo)

muuta ‘altra’ (en partitivo)

mutta ‘ma’

muutta ‘sen altra’

muuttaa ‘translojar’, ‘altrigar’

[redaktar] Acento

L’ acento esas sempre – sen ecepto – sur l'unesma silabo (vokalo).

Chefa acento (per signo ·) ne dependas ek la strukturo dil silabo: pa·luu ‘retroveno’, pai·stua ‘rostar’.
Anke un-vokala silabo esas acentizita, por ex. e·teen ‘adavane’, y·leinen ‘generala’ (ne: etee·n, ylei·nen, yleine·n).
En longa vorti esas acesora acento (per signo :), por ex. kii·reelli:sesti ‘urjante’.
La lasta silabo esas sempre ne-acentizita, ed entono falas.

[redaktar] Kazala formi di nomini

La Finlandana linguo havas 14 kazi. Kande en Ido on uzas prepoziciono, en Finlandana on uzas kazala formo dil substantivo.

kazo	singulara		plurala		en Ido
kazo	‘domo’	‘manuo’	‘domi’	‘manui’	en Ido
nominativo (*)	talo	käsi	talo-t	käde-t	-i (pluralo)
genetivo (*)	talo-n	käde-n	talo-j-en	kät-ten, käs-i-en	di
partitivo (*)	talo-a	kät-tä	talo-j-a	käs-i-ä	de, ek
esivo	talo-na	käte-nä	talo-i-na	käs-i-nä	esante kom
translativo	talo-ksi	käde-ksi	talo-i-ksi	käs-i-ksi	divenante kom
inesivo	talo-ssa	käde-ssä	talo-i-ssa	käs-i-ssä	en, ad-sur
elativo	talo-sta	käde-stä	talo-i-sta	käs-i-stä	de, ek
ilativo	talo-on	käte-en	talo-i-hin	käs-i-in	ad, til
adesivo	talo-lla	käde-llä	talo-i-lla	käs-i-llä	per, kun, sur, che, apud, (ulu) havas
ablativo	talo-lta	käde-ltä	talo-i-lta	käs-i-ltä	de-sur, de-che de-apud
alativo	talo-lle	käde-lle	talo-i-lle	käs-i-lle	ad-sur, til-che
abesivo	talo-tta	käde-ttä	talo-i-tta	käs-i-ttä	sen
komitativo	talo-ineen	käs-ineen	talo-ineen	käs-ineen	kun (lua)
instruktivo	–	käde-n	talo-i-n	käs-i-n	per

(*) Ca tri kazi esas uzata por l’ objekto. L’ uzo dil kazi esas richa pri nuanci. Por exemplo

Sinä luet kirjaa. ‘Tu lektas (nun) la libro.’

Sinä luet kirjan. ‘Tu (par)lektos la libro (til fino).’

Sinä luet kirjat. ‘Tu lektos la libri.’

Lue kirja. ‘Lektez la libro (til fino).’

Lue kirjaa. ‘Lektez la libro (ne necese til fino).’

Lue kirjoja. ‘Lektez libri (generale).’

Lue kirjat. ‘Lektez la libri (til fino).’

Anke l’ adjektivi havas tala kazo-formi sen e kun substantivo. Omna atributi dil substantivo havas la sama kazala sufixi kam la chefa substantivo. Do atributala strukturi havas tre multa repetita sufixi, por ex.

nä-i-ssä pien-i-ssä punais-i-ssa auto-i-ssa ‘en ca mikra (e) reda automobili’.

[redaktar] Persono-pronomini

La persono-pronomini di la Finlandana linguo esas

en singularo

minä ‘me’

sinä ‘tu’

hän ‘ilu, elu’

en pluralo

me ‘ni’

te ‘vi’

he ‘ili’

[redaktar] Personala formi di verbi

Indikativo (asua ‘habitar, lojar’)

positiva	prezento	imperfekto	perfekto	plusquamperfekto
sing. 1ma	asu-n	asu-i-n	ole-n asu-nut	ol-i-n asu-nut
sing. 2ma	asu-t	asu-i-t	ole-t asu-nut	ol-i-t asu-nut
sing. 3ma	asu-u	asu-i	on asu-nut	ol-i asu-nut
plur. 1ma	asu-mme	asu-i-mme	ole-mme asu-neet	ol-i-mme asu-neet
plur. 2ma	asu-tte	asu-i-tte	ole-tte asu-neet	ol-i-tte asu-neet
plur. 3ma	asu-vat	asu-i-vat	o-vat asu-neet	ol-i-vat asu-neet

En la Finlandana linguo la negativeson iginta vorto esas verbo.

negativa	prezento	imperfekto	perfekto	plusquamperfekto
sing. 1ma	e-n asu	e-n asu-nut	e-n ole asu-nut	e-n ol-lut asu-nut
sing. 2ma	e-t asu	e-t asu-nut	e-t ole asu-nut	e-t ol-lut asu-nut
sing. 3ma	ei asu	ei asu-nut	ei ole asu-nut	ei ol-lut asu-nut
plur. 1ma	e-mme asu	e-mme asu-neet	e-mme ole asu-neet	e-mme ol-leet asu-neet
plur. 2ma	e-tte asu	e-tte asu-neet	e-tte ole asu-neet	e-tte ol-leet asu-neet
plur. 3ma	ei-vät asu	ei-vät asu-neet	ei-vät ole asu-neet	ei-vät ol-leet asu-neet

En la kondicionalo la sufixo esas -isi-.

asu-n ––> asu-isi-n ‘me lojus’

e-n asu ––> e-n asu-isi ‘me ne lojus’

En la potencialo la sufixo esas -ne-.

asu-n ––> asu-ne-n ‘forsan me lojas / lojos’

e-n asu ––> e-n asu-ne ‘forsan me ne lojas / lojos’

Imperfekto

	positiva	negativa
sing. 2ma	asu	älä asu
sing. 3ma	asukoon	älköön asuko
plur. 1ma	asukaamme	älkäämme asuko
plur. 2ma	asukaa(tte)	älkää(tte) asuko
plur. 3ma	asukoot	älkööt asuko

[redaktar] Pasivo

En la Finlandana linguo esas specala pasiva moduso, ed ol diferesas del pasivo dil Indo-Europana lingui. La pasivon on povas formacar de singla verbo sive transitiva, o netransitiva. La pasiva formo havas sempre personala (semantikala) subjekto, ma on ne expresas olu per ula vorto.

Metsässä kaadutaan. ‘On falas en foresto.’ (= homi falas, ne animali)

Talossa syötiin. ‘On manjis en domo. (= homi manjis, ne rati)

Järvessä uitaisiin. ‘On natus en lago.’ (= homi natus, ne fishi)

Nun on uzas formo di pasivo anke por expresar la 1ma persono plurala

en imperativo, por ex. Mennään! ‘Lasez ni ekirar!’
en indikativo, por ex. Me mennään. ‘Ni livas / livos.’

[redaktar] Frazo-equivalanti

En la Finlandana linguo existas konstrukturi qui equivalas frazi havanta finita verbo-formi. Ca formi konsistas ek kazala sufixi di nomini (substantivi).

Referativa (o participa) strukturo:

Arvasin sinun tulevan. (= Arvasin, että sinä tulet.)

‘Me supozis, ke tu venos.’

Temporala strukturo:

Vieraat lähtivät auringon laskiessa. (= Vieraat lähtivät, kun aurinko laski.)

‘La gasti ekiris, kande la suno falis.’

Finala strukturo:

Minä syön elääkseni. (= Minä syön, jotta (minä) elän (eläisin).)

‘Me manjas por ke me vivos.’

Modala strukturo:

Hän luki istuen. (= Hän luki ja istui. / Hän luki siten, että istui.)

‘Ilu lektis sidante.’, ‘Ilu lektis e sidis.’ ‘Ilu lektis tale ke ilu sidis.’

[redaktar] Kelka bazala frazi

Netransitiva frazo

Mies kävelee rannalla. ‘Viro pediras en rivo (apud maro)’.

Transitiva frazo

Minä syön omenan. ‘Me manjos pomo.’

Predikativa frazo

Tyttö on kaunis. ‘La puerino es bela.’

Frazo di subisanto

Jalkoja palelee. ‘La pedi sentas la koldeso.’ (~ ‘La pedi es kolda.’)

Existentala frazo

Pöydällä on kirja. ‘Sur la tablo esas (existas) (un) libro.’

Posedo-frazo
En Fina ne existas la verbo havar, ma vice lu on uzas kazala formo di adesivo.

Minulla on kissa. ‘Me havas (un) kato.’

[redaktar] Plusa exkurso por kunfuzar Idisti

Arto, Esko, Timo = propra nomi di viri
Savo = provinco en interna Finlando
Salo = urbo en sud-est Finlando
armo = graco
koko = mezuro
kolo = kavo
lako = pretempala falo di cerealo
lato = feneyo
lumo = tranceso
pelto = feldo
pino = amaso
pipo = boneto
polo = kompetindo
rento = laxa
roso = arduo
sana = vorto
sen = di olu
sisar = fratino
varma = sekura

	Oficala lingui di Europana Uniono
Angliana \| Bulgariana \| Chekiana \| Daniana \| Estoniana \| Finlandana \| Franciana Germaniana \| Grekiana \| Hispaniana\| Hungariana \| Irlandana \| Italiana \| Latviana Lituaniana \| Maltana \| Nederlandana\| Poloniana \| Portugalana \| Romaniana Slovakiana \| Sloveniana \| Suediana
Fonto: Pagino di Europana Uniono