Angelsaksarar
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Angelsaksarane refererer til ei gruppe av germanske stammar, anglarane og saksarane frå Angeln (i dag Sør-Slesvig) og Sachsen (tilsvarar det nåverande Niedersachsen) i dagens Nord-Tyskland, som blei dominerande i det området som utgjør dagens England frå midten av det 4. århundret. Dei slo seg ned i England etter at romarane avskreiv England og trakk seg ut. Det er frå angelsaksarane at den moderne engelske nasjonen utvikla seg, blant anna kommer ordet «England» frå «Anglaranes land», og angelsaksarane tok med seg det gammalsaksiske/gammalnedertyske språket sitt, som utvikla seg til dagens engelsk.
Innhaldsliste |
[endre] Definisjon
Omgrepet «angelsaksisk» går tilbake til kong Alfred den stores tid. Han skal ha bruka titlane rex Anglorum Saxonum og rex Angul-Saxonum. Opphavet til dette er ikkje klart, men ein meiner at det kan stamme frå samanslåinga av dei forskjellige kongedøma i England under Alfred i 886.
Beda nemner i kyrkjehistoria si (b.I, kap. 15) at folka i dei nordlege kongedøma (East Anglia, Mercia, Northumbria med fleire) var anglarar, dei i Essex, Sussex og Wessex var nedstamma frå saksarar og dei i Kent og det sørlege Hampshire var nedstamma frå jydar. Andre tidlege forfattarar har ikkje eit slikt skille, og korkje i språk eller skikkar er det nemneverdige forskjellar mellom anglarar og saksarar, mens etterkommarane til jydane i Kent stod i kontrast til dei. Vidare skreiv forfattarar frå Wessex regelmessig om nasjonen sin som ein del av Angelcyn, og omtalte språket sitt som Englisc, og kongefamilien i Wessex hevda å vera av same avstamming som den i Bernicia i Northumbria.
Det er mogleg at skillet til Beda bare er dratt ut frå namna på rika (Essex - austsaksarar, Wessex - vestsaksarar osv.), men opprinneleg har dei utvilsamt hørt til forskjellige folkegrupper. På eit tidleg tidspunkt, moglegvis allereie før den saksiske hovudinvasjonen, hadde dei to gruppene vokst saman til ei.
Utanfor England var omgrepet Angli Saxones, som namn på éi folkegruppe, i bruk allereide eit århundre før Alfred den store; Paul diakonen brukte omgrepet i eit av skriftene sine. Men det synast klart at han ikkje tenker på angelsaksarar som foreint gruppe der, men på saksarane i England i motsetnad til saksarane på kontinentet.
[endre] Invasjonane
I 410 mottok den vestromarske keisaren Honorius ein bøn om hjelp frå britane, som sleit med germanske og keltiske plyndringstokt. Keisaren svarte at dei fikk «ordne opp i sine eigne saker», og dette året blir difor rekna som slutten på det romerske Britannia. I det maktvakuumet som oppstod kom anglarar og saksarar til øya, da spesielt til sør- og austkysten.
Den tidlegaste utviklinga kjenner ein bare gjennom legender, som blant anna Beda har gjenfortalt. Vortigern, leiar for britane som i fråværet til romarane hadde blitt sjølvstyrte, skal ha gitt jyden Hengest området Thanet i Kent til odel og eige. Til gjengjeld skulle han støtte britane mot keltarane og andre germanarar. Historiene er litt uklare i forhold til korleis anglarane og saksarane kom med i denne alliansen, men dei må ha gjort det på eit nokså tidleg tidspunkt. Motstanden skal fyrst ha blitt leda av Ambrosius Aurelianus, og deretter av kong Arthur. I slaget ved Mons Badonicus skal han ha klart å stoppe invasjonane.
I omkring 590, på eit tidspunkt der kjeldene er bedre, var lagnaden til britane fortsett uviss. Den keltiske kongen Urien av Rheged beleira Lindisfarne, den best befesta staden i kongeriket Bernicia. Andre keltarar hadde seira i slaget ved Fethanleag (nord for Banbury i Oxfordshire). Urien blei myrda av ein rival, og dermed falt den keltiske offensiven saman. Angelsaksarane, som nå framstår som ei mer einheitleg gruppe språkleg og kulturelt sett, sikra dermed kontroll over dagens England. Det walisiske namnet på England er Lloegyr, «dei tapte landa», noe ein del forskarar meiner kan ha samanheng med dette keltiske nederlaget.
Erobringsprosessen er gjerne kjent som den saksiske erobringa, men dette er eit upresist uttrykk. Andre stammar, som anglarane, jydane, frisarar og moglegvis frankarar tok del i erobringa. Dei forskjellige stammane oppretta kongedømer, og det som har blitt kalla heptarkiet oppstod – ein kjerne av sju angelsaksiske kongerike som dominerte England.
Lagnaden til den romersk-britiske befolkinga er uviss. Gildas den vise skreiv at dei blei myrda omtrent til siste mann, kvinne og barn. Moderne historikarar meiner at dei stort sett overlevde, men at svært mange hamna i slaveri eller blei leilendingar under anglarar og saksarar. På det tidspunktet der ein får noenlunde sikre kjelder står det klart at dei opprinnelege britane bare var i Cornwall og Wales, og i Strathclyde i dagens Skottland.
[endre] Nye teoriar om invasjonane
I nyare tid har enkelte historikarar pekt på at det ikkje finnes arkeologiske bevis som støttar teorien om ein eller flere større invasjonar. Dei mener derfor at det er snakk om ein mer gradvis migrasjon, at anglarar, saksarar og andre innvandrarar gradvis blei blanda med den lokale befolkinga. Studie av språk og genetisk oppbygging har ikkje ført til noe gjennombrudd i forskinga, men stadig fleire hellar mot ei gradvis absorbering av innvandra stammar.
[endre] Språk
Hovudartikkel: anglosaksisk språk
Angelsaksisk, som au blir kalla gammalengelsk fordi det er ein forløpar for moderne engelsk, er språket som blei snakka under Alfred den store og som fortsatte å vera fellesspråk i England til normannarane tok makta i 1066. Språket finst au langt før dette. Språket var morsmålet til Beda, og han skreiv på angelsaksisk og oversette forskjellege verk til det.
Det angelsaksiske språket var utvikla frå gammalsaksisk, og nært beslekta med nedertysk.
Språket ligg nærare tidlege germanske språk enn mellomengelsk; den største forskjellen er at sistnemnte er betrakteleg meir latinisert.
[endre] Litteratur
Den angelsaksiske litteraturhistoriea dekker perioden frå midten av det 5. århundret til 1066. Ein har døme på episk diktning, hagiografi, prekenar, bibelomsetjingar, lovsamlingar, krøniker, gåter og anna. Omkring 400 manuskript frå perioden er bevart.
Blant dei mest kjente verka er det episke diktet Beowulf, som har blitt eit nasjonalepos i Storbritannia, og Den angelsaksiske krøniket som er eit svært viktig historisk dokument. Sistnemnte eksisterer i fleire manuskript med innbyrdes forskjellar, noe som er verdifullt i arbeidet med å eliminere feil begått av avskrivarar. Den eldste skrivne teksten som er bevart er eit dikt med namnet Hymn, frå det 7. århundret; eldre tekstar er bare bevart i seinare kopiar.
[endre] Arkitektur
Det finnes få bevarte døme på angelsaksisk arkitektur. Minst femti kyrkjer er av angelsaksisk opprinnelse, og mange fleire kan vera det, men i dei fleste tilfella har seinare ombyggingar fjerna det meste av den opprinnelege arkitekturen.
Ingen sekulære byggverk er bevart, men det er finni mange hustufter som gjør det mogleg å rekonstruere ein del.
Særmerka trekk i angelsaksisk arkitektur er bruk av ujamn tegl og ekstremt tjukke veggar. Vindaugene var normalt boga øverst, men kunne au vera firkanta eller trekanta. I dei tidlegaste kyrkjene finn ein mye gjenbruk av romersk materiale.
Langt dei fleste bygningene var av tre, men bare i eitt enkelt tilfelle, soknekyrkja i Greensted-juxta-Ongar, St. Andrew's Church, er dei opprinnelege treveggane bevart. Materialet er eikeplankar laga ved at stammen er splitta med øks. Denne kyrkja er au omgjort; midtpartiet er den opprinnelege angelsaksiske kyrkja, koret er frå normannisk tid og tårnet i vestenden er av moderne dato, men ein får likevel eit godt inntrykk av korleis ho opprinneleg var.
[endre] Kunst
Angelsaksisk kunst er i liten grad kjent frå perioden før Alfred den store (871–899). Han overlevde ei tid etter den normanniske invasjonen, fram til starten av det 12. århundret da romansk stil tok over som den rådande stilarten. Før Alfreds tid finn ein ein blandingsstil, kalt hiberno-saksisk kunst, som blandar angelsaksiske og keltiske element.
Dei fremste eksempla på angelsaksisk kunst som er bevart finst i illuminert manuskript. Blant dei mest viktige er St. Æthelwolds Benedictionale, Leofric-missalet og Harley-psalteret. St. Æthelwolds manuskript blandar hiberno-saksisk, karolingisk og byzantinsk stil, mens Harley-psalteret er ei etterligning av det karolingiske Utrecht-psalteret. Harley-psalteret er i ein «reinere» angelsaksisk stil, kjent som Winchesterstilen.
Eit anna svært godt kjent eksempel er Bayeux-teppet. Dette blir mest forbindi mest med normannarane, ettersom det visar Wilhelms erobring av England, men kunstnarane var angelsaksarar som arbeidde i sin egen tradisjonelle stil. Dette reflekterer au stilen ein finn innen malarkunst. Det finst au noen få bevarte døme på fresker, arbeider i elfenbein og stein, metallarbeide og emalje.
[endre] Religion
Angelsaksaranes opprinnelege religion var germansk mytologi, med nær tilknytning til norrøn mytologi. Ein finn spor etter gudane deira i dei engelske namna på dagane, på same måte som ein finn det på norsk:
- Tiw (Tyr), Tuesday (tysdag)
- Woden (Odin), Wednesday (onsdag)
- Þunor (Tor), Thursday (torsdag)
- Frige (Frøya), Friday (fredag)
Kristendomen blei etablert i England allereie i romersk tid, og angelsaksarane kom raskt i kontakt med både romersk og keltisk kristendom. Den fyrste angelsaksaren som blei erkebiskop av Canterbury var Bertwald, som blei utnemnt i 693. Mange lot seg etter kvart omvende, og i løpet av det 8. og 9. århundret blei kristendomen den dominerande og etter kvart den einaste religionen blant angelsaksarane. Ettersom dei skrivekyndige fyrst og fremst var å finne blant munkar, blei lite bevart av den gamle religionen, slik at det i dag ikkje finst noe heilskapleg bilde av han. Blant dei klareste referansane ein finn er lovar der forskjellige heidenske skikkar blir forbode; dei blir da såpass godt beskrivi at ein kan danne seg eit bilde av dei.
[endre] Sjå au
- Heptarkiet
- Bretwalda
