Geschiedenis van Arnhem
Van Wikipedia
Dit artikel behandelt de geschiedenis van Arnhem.
Inhoud |
[bewerk] De vroegste geschiedenis van Arnhem
Arnhem werd voor het eerste als zodanig genoemd in 893 als Arneym of Arentheym. Dit naar de vele arenden die destijds op de heuvels en in de bossen van Arnhem woonden. Sporen van bewoning gaan echter nog verder terug.
De oudste archeologische vondsten van menselijke activiteit rondom Arnhem zijn twee vuurstenen schavers van ongeveer 70.000 jaar oud. Dit komt uit de steentijd, toen in dit deel van Europa de Neanderthalers leefden. In Schuytgraaf zijn sporen (zaden, pitten en botresten) van een jagerskamp ontdekt van circa 5000 v.C. In Schaarsbergen zijn er 12 grafheuvels gevonden van 2400 v.C., wat de zogeheten Neolithische revolutie naar de streek Arnhem bracht; de opkomst van de boeren.
De vroegste nederzetting in Arnhem dateert uit 1500 v.C., waar opgravingen van zijn gevonden op de Hoogkamp, waar nu de Van Goyenstraat gelegen is. In de binnenstad, rond de St. Jansbeek zijn er sporen van bewoning gevonden van rond 700 v.C. gevonden, terwijl in 500 v.C. de eerse sporen van bewoning zijn gevonden ten zuiden van de huidige Rijn, in de Schuytgraaf.
Hoewel de vroege sporen van nederzettingen getoond hebben dat de vroege Arnhemmers zijn afgedaald uit de hoger gelegen bossen, is Arnhem niet gebouwd op de oevers van de Rijn, maar op het iets hogergelegen gedeelte langs de St. Jansbeek. Arnhem ontstond op de plek waar de weg tussen Nijmegen en Utrecht/Zutphen zich splitste. Zeven sprengbeken voorzagen de stad van water, en pas toen de loop van de Rijn in 1530 door de Arnhemmers verlegd werd kwam Arnhem aan de rivier te liggen.
[bewerk] Arnhem in de Romeinse tijd
Toen de Romeinen rond 50 v.C. naar Nederland kwamen, hebben zij zich ook in Arnhem gevestigd, al hebben zij de nederzetting destijds niet direct opgeëist. Bewijs van deze Romeinse aanwezigheid was een castra, Castra Herculis ("het fort van Herculis"), welke in Meinerswijk werd opgegraven. Deze castra lag overigens destijds niet ten zuiden van de Rijn zoals nu, maar aan de noordelijke oever van de toenmalige Rijn.
De bouw van Castra Herculis is rond 20 n.C. begonnen en had als doel controle te houden over de twee rivieren, de Rijn en de IJssel en de Drususgracht. De Drususgracht verbond de bocht van de IJssel bij Arnhem met de Rijn bij Driel. Rond 70 n.C., ten tijde van de grote Bataafse opstand onder leiding van Julius Civilis, werd Castra Herculis afgebrand. Aan het einde van de 1ste eeuw werd het fort echter weer herbouwt; groter dan voorheen.
In Castra Herculis, welke tussen de forten Nijmegen-Noviomagi en Kesteren-Carvone lag, hebben zich diverse legereenheden gevestigd. Ondermeer van het eerste en het vijfde legioen, maar mogelijk ook het tiende legioen uit Nijmegen. Een Romeinse legerplaats trok altijd grote groepen mensen aan, voor bescherming en voor handel.
Rond 260 verlieten de Romeinen Castra Herculis, om er in 359 weer terug te keren in het kader van versterking van de Rijngrens. Onderkeizer Julianus liet deze versterkingen uitvoeren in zijn militaire expeditie tegen de Alamannen en andere vijandige Germaanse stammen. Castra Herculis werd voorzien van stenen muren en nieuwe graanschuren, om het vervoer van graan uit Engeland veilig te stellen. Toen het Romeinse rijk aan het eind van de 4de eeuw werd aangevallen, werden alle legereenheden uit de grensgebieden teruggehaald naar Rome. In 400 werd ook Castra Herculis definitief verlaten.
[bewerk] Arnhem in de vroege middeleeuwen
Tussen 400 en 700 is er weinig bekend over de bewoning in Arnhem. Met het vertrek van de Romeinen uit de Lage Landen, gingen ook hun schrift technieken weg. De vroegste vermelding van bewoning in Arnhem is rond 726, toen de hofmeier van het Frankische Rijk, Karel Martel, aan de eerste bisschop van Utrecht, Willibrord, verschillende landgoederen schenkt. Een van deze landgoeden is 'een nederzetting bij Elst in de buurt van een castrum'. Het gaat hier waarschijnlijk om het Arnhemse Castra Herculis. Rond 814 word er een schriftelijke vermelding gemaakt van Meginhardeswich, wat nu het huidige Meinerswijk is. Het wordt in 847 echter geplunderd door de Vikingen.
De eerste benoeming van Arnhem komt in 893 als het klooster de Sint-Salvatorabdij, van het Duitse Prüm, als een van zijn bezittingen Arneym vermeldt. Dit Arnhem uit 893 bestaat uit een kerk en enkele hoeven. De boeren van Arneym waren horigen; ze mochten het domein van hun geestelijke of wereldlijke heren niet verlaten. Het gebied van Arneym had echter drie bestuurders. Het geestelijke bestuur van de abdij van Prum bezat een gebied waarvan het centrum lag tussen de St. Eusebiuskerk en de St. Jansbeek. Het Sint-Vitusklooster in Elten bezat een kleiner gebied rond de Jansbeek, op de plaats van de huidige Rietgrachtstraat. De familie van Wassenberg, waaruit later de graven van Gelre voortkwamen, had een gebied ten westen van de Koningstraat. Dit gebied strekte zich uit vanaf de huidige Markt tot aan de Rijn en werd langzaam uitgebreid tot aan de huidige Korenmarkt.
In 1189 was graaf Otto I van Gelre op kruistocht gegaan naar het Heilige Land. Bij zijn terugkomst in Arnhem schonk hij een deel van zijn grond aan de Ridders van Sint Jan, de hospitaalridders van de Tempel van Jeruzalem. Locaties in de huidige binnenstad verlenen hun naam aan deze ridders, zoals het Jansplein, Jansplaats en de Jansstraat. Hier stonden vroeger de commanderij, de kerk en overige gebouwen van deze geestelijke ridderorde van de Johannieters.
[bewerk] De middeleeuwse stad Arnhem
De stad Arnhem kreeg op 13 juli 1233 stadsrechten van graaf Otto II van Gelre, de graaf van Zutphen. De exacte tekst hiervan bevindt zich in het Duivelshuis dat nu deel uitmaakt van het gemeentehuis. Vanuit het Latijn vertaald is de tekst:
-
- Ik, Otto graaf van Gelre en Zutphen, heb, na vooraf geraadpleegd te hebben mijn vrienden, edelen en dienstmanne, krachtens keizerlijke en koninklijke machtiging en bijzondere vergunning, van de vlek Arnhem een stad gemaakt en daaraan alle vrijheid verleend met ongeschonden bezit van het hare.
- Anno Domini 13 juli 1233.
De graaf had echter geen zeggenschap over het domein en de bewoners van de abdij van Prüm, en het duurde tot 1281 voordat dit gedeelte van Arnhem ook 'vrij' werd, en de stad werkelijk een geheel was.
Nu men stadsrechten had verkregen konden Arnhemmers hun eigen stadsbestuur vormen, welke bijvoorbeeld recht mocht spreken, en hoefden de burgers van Arnhem in het graafschap geen tol meer te betalen. Ook de hoogte van de belastingen waren aan het stadsbestuur te bepalen. De graaf ging ook de handel in de stad bevorderen; iets waar hij middels belastingen overigens ook zelf profijt van had.
[bewerk] Arnhem in de middeleeuwen
Arnhem had in de 13de eeuw twee- tot drieduizend inwoners, welke allemaal binnen de veilige vestingwallen van de huidige binnenstad woonden. Hoewel Arnhem al voor diens stadsrechten een vorm van verdediging had, groeide deze in 1291 uit tot een stadsmuur, welke in 1505, 1519 en 1533 nogmaals werden uitgebreid en verstevigd.
Arnhem was echter wel het centrum van een groot gebied. Bij de stad kwamen verschillende zandwegen en paden samen, waarover de Veluwse boeren hun landbouwprodukten naar de Arnhemse markt brachten. De straten in het Arnhem van de 13de eeuw waren niet geplaveid, en zaten vol kuilen. In de zomer waren ze stoffig, en in de winter veranderden ze in modderpoelen. Er was maar een stukje van de weg naar Velp bestraat, en dit werd door de Arnhemmers met trots de Steenstraat genoemd.
Vanaf het begin van de 14de eeuw ondernam het stadsbestuur grote stappen om de hygiene in Arnhem te verbeteren. Langs de straten liepen open riolen, en met hoge boetes moest worden voorkomen dat mensen dode dieren, mensendrek en afval op staat gooiden. De mest moest nu elke zaterdag de stad uitgebracht worden en de schepenen bepaalden dat de heymelicheden, de primitieve wc's, die voor de huizen in de straten en stegen stonden, moesten verdwijnen. De stad groeide en had in de 15e eeuw zo'n 4000 inwoners.
De oudste kerk in Arnhem was de St. Maartenskerk, welke al in 893 in de bronnen wordt genoemd, en de St. Janskerk en de St. Walburgiskerk werden gebouwd tussen 1315 en 1369. Toen in het begin van de vijftiende eeuw de overblijfselen van de heilige Eusebius door de abt van het klooster van Prüm aan Arnhem werden geschonken, nam Hertog Arnold van Gelre in 1452 het initiatief tot de bouw van een nieuwe kerk. De Grote of St. Eusebiuskerk werd Arnhems grootse en belangrijkste kerk.
[bewerk] De Gelderse oorlogen
In de 16de eeuw waren de Nederlanden onderdeel van de Bourgondisch Habsburgse staat, maar de nieuwe bestuursvorm die de Bourgondische hertog Maximiliaan van Habsburg in 1487 aan Arnhem had opgelegd stuitte op veel tegenstand in Gelre en Arnhem. Dit verzet werd gesteund door de Franse koning Lodewijk XI, die niet gerust was op de groei van het Bourgondische hertogdom. Karel van Egmond, de zoon van de vroegere hertog Adolf van Egmond, werd vrijgekocht en gehuldigd als de nieuwe Hertog van Gelre en Graaf van Zutphen. Hij kwam bekend te staan als Karel van Gelre.
De strijd tegen de Habsburgse invloed duurde van 1502 tot 1543, en kwam bekend te staan als de Gelderse oorlogen. Karel van Gelre streed hierin samen met de Gelderse veldheer Maarten van Rossum een verbeten strijd om onafhankelijkheid, maar nu Karel V door huwelijken, erfenissen en verkiezingen koning van Spanje, keizer van Duitsland en heer der Nederlanden is, sluit Karel van Gelre in 1519 vrede. Arnhem, alsook het hele gebied Gelre, weet zijn vrijheid echter nog lange tijd te behouden, en is het enige gewest dat tot aan diens dood in 1538 trouw is gebleven aan de Hertog Karel van Gelre.
In 1543 krijgt Karel V, bij het verdrag van Venlo, ook over het gewest Gelre en haar steden de zeggenschap. In 1548 vallen Gelre en Arnhem door een besluit van de rijksdag in Augsburg onder het bestuur van het Duitse Rijk, maar omdat Karel V hiervan de vorst is, verandert er dan nog weinig. In 1555 krijgen Gelre en Arnhem door de troonsafstand van Karel V echter een nieuwe heer: zijn zoon Filips II. Hoewel Filips vooral interesse had in Spanje, zond hij de Hertog van Alva naar Nederland, en dit zou alles uitmonden in de tachtigjarige oorlog.
[bewerk] Tachtigjarige oorlog
Onder het bewind van Filips II gaat het slecht met Nederland. De politieke en godsdienstige tegenstellingen worden versterkt door economische teruggang, alsook de uitbraak van de pest. In 1565 eiste de ziekte dagelijks 6 tot 7 levens in Arnhem, en in 1574 keerde de ziekte nogmaals terug naar Arnhem. Deze omstandigheden, alsmede de alsmaar hoger wordende belastingen van de Spaanse bestuurders, zorgde voor grote opstand.
Tussen 1568 en 1579 is Arnhem bezet door de Spaanse troepen onder leiden van de zoon van Alva, Don Frederik. In 1591 heeft er ten zuiden van Arnhem nog een veldslag plaats, tussen de opstandelingen onder leiding van Prins Maurits van Oranje en het Spaanse leger van de hertog van Parma. Tussen 1619 en 1623 laat Maurits de vestingwerken rond de stad uitbreiden en versterken, en met de overwinningen van de Nederlandse legers neemt ook de rust en welvaart toe. In 1648 maakt de Vrede van Münster een definitief einde aan de oorlog, en Gelre en Arnhem hebben als onderdeel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, het Habsburgs-Spaanse bestuur van zich afgeschud.
[bewerk] Hervormingen in Arnhem
De tweede helft van de 16de eeuw zorgt voor grote spanningen in Nederland. Enerzijds politiek, door het bewind van Filips II en de daaruit voortvloeiende oorlog, en anderzijds door de nieuwe godsdienstige invloed.
Rond 1520 brachten rondreizende marskramers vanuit Duitsland al nieuwe godsdienstige ideeën mee. De leer van Maarten Luther vindt in het begin vooral gehoor onder de monniken van het klooster Mariëndaal. Hoewel de Beeldenstorm van 1566 aan Arnhem voorbijgaat, komen er in het jaar 1567 alsnog problemen wanner de Spaanse generaal Alva naar de Nederlanden komt om daar orde op zaken te stellen. De Spaanse bezetters regeren in Arnhem met harde hand: aanhangers van de nieuwe godsdienstige leer worden in de Rijn verdronken en drie ketters worden op de Grote Markt levend verbrand.
De hervormingen zijn echter niet tegen te houden en de nieuwe stadhouder van Gelre, Johan van Nassau staat vanaf 1578 toe dat Hervormde kerkdiensten gehouden worden op de Markt. De predikant is Johannes Fontanus, een vroegere veldprediker van de troepen van graaf Johan Casimir, een volgeling van de hervormer Johannes Calvijn. De balans slaat door van Rooms-Katholiek naar gereformeerd, en de gereformeerden bestormen dat jaar de Broerenkerk en zo krijgt Arnhem alsnog een beeldenstorm.
Als Johannes Fontanus in 1579 vervolgens in de Grote of St. Eusebiuskerk een uitvaartdienst houdt, voelen de rooms-katholieken zich zo bedreigd dat ze in opstand komen. Soldaten grijpen echter in en bezetten de kerk, en de katholieken moeten in 1580 definitief het veld ruimen. Rooms-katholieken moesten vluchten, ondermeer naar Huissen, dat toen onder het Duitse Kleef viel, of in het geheim hun geloof uitoefenen. Deze onderdrukking duurt tot lang na het einde van de tachtigjarige oorlog. Pas in 1795 mogen rooms-katholieken pas weer in het openbaar hun geloof uitoefenen.
[bewerk] Voor- en tegenspoed in de 17de eeuw
De gouden Eeuw brengt Arnhem zowel voor- als tegenspoed. Hoewel Arnhem nog nu en dan betrokken raakt met de tachtigjarige oorlog, gaat het vanaf begin 1600 goed met de stad en de oorlogshandelingen worden steeds minder. In 1601 had Arnhem nog een veer, maar in 1603 werd er een schipbrug aangelegt. Dit maakte de stad beter bereikbaar voor de boeren uit de Betuwe en voor de kooplieden uit Nijmegen. De handelscontacten met Nijmegen worden nog verder uitgebreid als tussen 1608 en 1610 een trekvaart tussen Arnhem en Nijmegen gegraven: de Grift.
De stad groeit en bloeit als nooit tevoren, mede door diens ideale ligging op verschillende grote wegen. Twee jaar na de Vrede van Münster vind de welvaart in Arnhem zijn bekroning als er een achthoekige stenen opbouw, de lantaarn, op de toren van de Grote Kerk word gebouwd. Hoewel de kunsten niet zo'n bloei maken als in het Westen van Nederland, kent Arnhem diens culturele hoogtepunt met de schilder van Joris van der Haagen. Hoewel hij in Den Haag woont, is hij geboren en getogen in Arnhem, en keert hij regelmatig terug om zijn geboortestad te vereeuwigen.
Arnhem kende echter ook grote tegenspoed. De stad wordt in de eerste helft van de 17de eeuw geteisterd door verschillende stadsbranden. Met name in 1633 bedreigde een hevige brand de Rijnstad. In 1636 breekt de pest nogmaals uit in Arnhem, en in 1666 wordt de stad het nogmaals door deze ziekte getroffen. Gelukkig voor de Arnhemmers is dit de laatste keer dat de ziekte hun stad treft.
Ondanks alle rampen, voltrok de grootste ramp zich voor Arnhem in 1672, als het door het leger van Lodewijk de Veertiende belegerd wordt. Na twee dagen van belegering neemt generaal Turenne de stad in, en tijdens de tweejarige bezetting moet Arnhem de Franse soldaten kost en inwoning verschaffen. Als het leger vertrekt eisen de soldaten echter een groot geldbedrag, of zij dreigen de stad anders te plunderen. Het duurt jaren voordat de stad dit bedrag kan betalen en pas in 1690 kan weer in de stad Arnhem zelf worden geïnvesteerd.
[bewerk] Machtsstrijd om Arnhem in de 18de eeuw
Het bestuur van de stad Arnhem wisselt met regelmaat. De bestuurders, regenten, worden allemaal geleverd uit de rijke families. Als stadhouder Willem III in 1702 sterft, breekt er een hevige machtsstrijd uit in Arnhem. Omdat in Arnhem het bestuur (Het Hof van Gelre en Zutphen, Gedeputeerdenkamer van het kwartier Veluwe) en de ambtenarij (Rekenkamer) van het gewest Gelre zijn gevestigd, kwamen er steeds meer bestuurders in en om de stad wonen. Daarnaast zorgde ook de steeds groener wordende omgeving van Arnhem dat de stad een geliefde woonplek werd van adellijke families. Veel aristocraten bouwden grote landhuizen net buiten Arnhem en lieten in de stad zelf hun winterverblijven bouwen.
De bestuurders van de stad en van het gewest probeerden de macht in eigen handen te houden, maar stonden daarin lijnrecht tegenover regenten die de stadhouder steunden, de prinsgezinden, en regenten die het niet hadden op de machtsaspiraties van de Oranjes. Daarnaast riepen ook de burgers op om meer zeggenschap te krijgen. Dit leidde tot een machtsstrijd die gedurende de gehele achttiende eeuw werd uitgevochten. In Arnhem, alsook het gehele gewest Gelre leidde dit in de periodes 1702-1708, 1747-1748, 1782-1784 en 1798-1795 tot grote ongeregeldheden: de Gelderse Plooierijen. Deze machtsstrijd tussen regenten en patriotten mondde uit in de Franse bezetting en de vorming van de Bataafse Republiek in het jaar 1795, welke duurt tot en met 1813.
[bewerk] Arnhem groeit tot een grote stad
In 1817 word Arnhem officieel de hoofdstad van de provincie Gelderland, in het nieuwe Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Dit luidt het begin in van een nieuwe tijd van vrede en vooruitgang. In ditzelfde jaar krijgt Arnhem van Koning Willem I toestemming om de buitenwerken te veranderen in bolwerkplantsoen|bolwerkplantsoenen en in 1829 krijgt Arnhem toestemming om de stadsmuren in zijn geheel te slopen. Dit is zo'n 45 jaar eerder dan de meeste steden, die daar pas bij de instelling van de vestingwet in 1874 toestemming voor krijgen. Tussen 1829 en 1849 worden de oude stadsmuren geheel met de grond gelijk gemaakt en het puin wordt gebruikt om de stadsgracht te dempen; dat wat nu de Jans- en de Eusebius singels zijn. De Sabelspoort, aan de Zuid-kant van de stad, is blijven bestaan als herrinnering aan het vroegere Arnhem.
In het jaar 1820 telde Arnhem nog 9000 inwoners; in 1859 was dit aantal gegroeid tot bijna 24.000. Vooral in de tweede helft van de 19e eeuw, toen er goede spoorwegverbindingen kwamen, werd het gebied rond Arnhem en Nijmegen erg populair onder de gegoede Hollandse burgerij en gepensioneerden die terugkeerden uit Nederlands-Indië. Deze mensen verhuisden vanuit het westen van het land naar het oosten, en maakten van Arnhem een stad met elitaire uitstraling. Arnhem werd in deze tijd ook wel het 'Haagje van het Oosten' genoemd. Uit deze tijd stamt bijvoorbeeld het concertgebouw Musis Sacrum. Toen de groei wat stagneerde werden er parken aangelegd en landgoederen als parken aangekocht om toeristen te trekken. Arnhem heeft nog steeds mooie parken: Sonsbeek in het centrum, Zijpendaal en Klarenbeek in het noorden, Angerenstein in het oosten en Mariëndaal in het westen. Samen met het vele andere groen heeft dat Arnhem de bijnaam Parkstad opgeleverd.
[bewerk] Arnhem breid uit in het begin van de 20ste eeuw
Met de invoering van de woningwet in 1901 ziet de stad zich verplicht om verder uit te breiden. Directeur W.F.C. Schaap van Gemeentewerken ontwerpt in 1904 een nieuw uitbreidingsplan dat de stad vooral richting het Noorden en het Oosten uit zal breiden. De werkgelegenheid in industrialisatie en dienstverlening in Arnhem blijft echter achter bij de andere steden in Nederland. Dit alles heeft een ommekeer in 1911, met de komst van de eerste elektrische trams, de bouw van de ENKA langs de vosdijk en het hoofdgebouw van de Nederlandse Heidemaatschappij aan de Apeldoornseweg.
De Eerste Wereldoorlog betekent echter een terugslag voor de opkomende industrie in Arnhem. De stad weet niet te ontkomen aan werkloosheid en rantsoenering en samen met de oorlogsvluchtelingen die in Arnhem hun toevlucht hebben gezocht, is het een moeilijke tijd voor de Arnhemse burgers. Na de oorlog krijgt Arnhem nog een klap te verduren, in de vorm van de Spaanse griep. Honderden mensen sterven in Arnhem aan deze ziekte en het is wederom de arme bevolking die het zwaarst wordt getroffen, net als bij de cholera-epidemieën in de negentiende eeuw.
Nog tijdens de Eerste Wereldoorlog, in 1917, word er opnieuw een groot uitbreidingsplan voor Arnhem in ontwikkeling genomen. Nu de Staatsspoorwegen hebben besloten om een groot spoorwegemplacement aan te leggen in het Arnhemse Broek, is dit de kans om hier een groot industrieterrein te ontwikkelen. De grond van Het Broek ligt echter te laten, en moet vier meter opgehoogd worden. Hiervoor word een groot gebied in Arnhem-Noord, wat later de woonwijk Alteveer zal worden, afgegraven. Het zand wordt met zandtrammetjes naar het nieuwe industrieterrein gebracht. Het zandtramlijntje wordt later gebruikt als traject naar het Gemeenteziekenhuis en het Nederlands Openluchtmuseum.
De woonwijken uit het plan van 1917 krijgen in nieuwe uitbreidingsplannen in 1925 en 1933 hun definitieve invulling. Vanaf 1918 word De Geitenkamp als arbeiderswijk gebouwd en tussen 1920 en 1930 worden er nog meer welstandsafhankelijke wijken gebouwd. Voor de middenstand worden de Paasberg en de Hoogkamp worden gebouwd, terwijl de rijkere mensen een woonplaats weten te vinden op de Gulden Bodem. Na 1930 verrijzen in het Noorden en het Oosten van de stad nog meer wijken voor de middenstand, zoals Heijenoord, Sterrenberg, Alteveer en Angerenstein.
Deze uitbreidingen gaaan echter wel ten koste van de natuur ten noorden van de stad en daarom zoekt men naar uitbreidingen in het Oosten, zoals Het Broek, en nu voor het eerst ook ten zuiden van de Rijn. Toen in 1935 de eerste vaste Rijnbrug werd voltooid, maakte dit de bouw van een woonwijk in Arnhem-Zuid mogelijk: Malburgen. In 1940 zijn er ongeveer 360 woningen klaar en in gebruik, maar de bouw en de werving zijn moeizaam verlopen. Er werd van alles gedaan om nieuwe bewoners over te halen, zoals gratis stoffering en geen huur voor de eerste weken.
[bewerk] Arnhem in de Tweede Wereldoorlog
De stad Arnhem is in de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest geraakt, ondermeer door verschillende bombardementen en plunderingen van de Duitse bezetters toen zij de stad in 1944 lieten ontruimen.
De Duitse inval in Nederland, op 10 mei 1940 gaat in Arnhem gepaard met een bombardement waarbij de, nog maar vijf jaar daarvoor voltooide, Rijnbrug wordt opgeblazen. Deze blijft tot vlak voor de Slag om Arnhem onbruikbaar. Ondanks deze aanval blijft burgmeester H.P.J. Bloemers in functie en is Arnhem zo een NSB-burgemeester bespaard gebleven. Toch kan ook hij weinig uitrichten tegen de Duitse bezetting en worden ook de Arnhemse joden gedeporteerd naar de verschillende concentratie- en vernietigingskampen. Hierbij komen meer dan vijftienhonderd Arnhemse joden om het leven. Op 22 februari 1944 richt er zich een geallieerd bombardement op de gasfabriek op het industrieterrein Het Broek. Het raakt echter ook huizen in de omgeving daarvan en tientallen Arnhemmers vinden daarbij de dood en velen raken zwaar gewond.
[bewerk] Slag om Arnhem
 Zie Slag om Arnhem voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De Slag om Arnhem in september 1944 is de tragische geschiedenis van Poolse en Britse parachutisten die achter de Duitse linies werden gedropt om de Rijnbrug intact in handen te krijgen; hiervandaan komt de uitdrukking 'een brug te ver' die ook wel in het Duits en Engels vertaald wordt gebruikt. De Britse luitenant-kolonel John Frost wist de brug te veroveren, maar de versterking van Britse luchtlandingstroepen liep vast bij het Elisabethsgasthuis en het Amerikaanse leger hield halt in Elst, en de Slag om Arnhem werd verloren. De Duitsers waren doodsbang voor een herhaling, en op 24 september werden de 95 duizend inwoners van Arnhem gedwongen hun stad te verlaten. Op de hoek van de Apeldoornseweg en de Jansbuitensingel, tegenover bioscoop Rembrandt is hiervoor een kleine gedenkplaat aangebracht. De bezetters hebben vervolgens systematisch huizen leeggeroofd en de meubels naar verwoeste steden in Duitsland gestuurd.
Toen de Arnhemmers na de oorlog terugkeerden, bleek de stad vernield en geplunderd te zijn. Veel gebouwen in het historisch stadscentrum, waaronder de St. Eusebiuskerk, lagen in puin. De slag om Arnhem wordt elk jaar uitgebreid herdacht bij het Airborneplein in de oprit van de brug. De Rijnbrug is op 16 september 1978 omgedoopt in John Frost brug. Een plaquette en de schildering van de brug in de regimentskleuren van de Airbornedivisie herinneren aan de strijd.
[bewerk] Wederopbouw van Arnhem na de Tweede Wereldoorlog
Arnhem heeft na de oorlog met veel energie de stad opnieuw opgebouwd. In de lente van 1945 wordt onder de leiding van de nieuwe burgemeester, Chr. G. Matser, en de directeur Gemeentewerken, J.P. van Muilwijk, de wederopbouw ter hand genomen. Allereerst werden met noodwoningen en noodwinkels gezorgd dat de Arnhemse inwoners in ieder geval weer konden terugkeren. Nu de complete binnenstad vernietigd is, wordt van de nood een deugd gemaakt om het centrum geheel nieuw in te richten. Dit plan, het Arnhems stadsplan, word in 1946 gevormd, maar is pas in 1953 in zijn geheel klaar. Daarnaast werden er ook nieuwe wijken uit de grond gestampt, zoals Presikhaaf en een uitbreiding van Malburgen. Aangezien destijds deze woningen met beperkte middelen in korte tijd zijn gebouwd, zijn deze wijken aan een opknapbeurt toe. Met de heropening van de Grote Eusebiuskerk in 1964, na een grondige restauratie en vernieuwende herbouw vanaf 1953, kan de periode van wederopbouw worden afgesloten.
[bewerk] De groei van Arnhem in de tweede helft van de 20ste eeuw
De na-oorlogse nieuwbouw in Presikhaaf en Malburgen is niet voldoende om de groei van de stad te ondersteunen en zo wordt in 1955 het plan opgesteld om een wijk naast Alteveer te bouwen: 't Cranevelt. Deze wijk krijgt echter een heel ander beeld dan Presikhaaf en Malburgen, waarbij de natuur zoveel mogelijk wordt behouden.
In het begin van de jaren zestig wordt door het Rijk bepaald dat Arnhem-Noord verschoond moet blijven van nog meer grootschalige woningbouw en dat is het begin van de groei van Arnhem-Zuid. De grenzen van Arnhem worden in het zuiden flink verlegd ten koste van de gemeenten Huissen en Elst. Achtereenvolgens Immmerloo en Het Duifje gebouwd in het begin van de jaren '60, de wijken Vredenburg en Holthuizen vanaf het einde van de jaren '60 en Elderveld in de jaren zeventig, gevolgd door De Laar, Kronenburg en Rijkerswoerd.
Al deze nieuwbouw in Arnhem-Zuid gaat echter ten koste van de binnenstad in Arnhem-Noord. Straten en huizen in de oude stadswijken Klarendal, De Weerdjes en St. Marten verslechteren en daardoor verhuizen veel bewoners aan het eind van de jaren zestig naar Presikhaaf of Arnhem-Zuid. Pas nadat de landelijke overheid in 1979 geld vrijmaakt, kan er aan de herbouw van deze wijken begonnen worden, alsook van delen van het Spijkerkwartier.
De oude rijnbrug, de John Frostbrug, kan het toenemend verkeer tussen Arnhem-Noord en Arnhem-Zuid alleen niet meer aan en daarom word in 1965 besloten tot de bouw van een tweede brug over de Rijn. In 1968 verschijnt het definitieve bouwrapport maar het duurt tot 1974 voordat de bouwopdracht is afgegeven. In 1977 word de Roermondsplein-brug (later de Nelson Mandela-brug) in gebruik genomen, op dezelfde plek als de schipbrug die tussen 1603 en 1935 de verbinding vormde tussen Arnhem-Noord en Arnhem-Zuid. Op 3 november 1987 word een derde brug over de Rijn in gebruik genomen: de Pleybrug of Andrej Sacharovbrug, die moet zorgen voor een aansluiting van het verkeer uit het zuiden op de snelwegen ten noorden van Arnhem. Daarnaast moet de brug ook het centrum verder ontlasten van autoverkeer.
[bewerk] Arnhem: een moderne stad
De economische opbloei in het begin van de jaren negentig luidde een periode in van renovatie voor de vele achttiende en negentiende eeuwse herenhuizen in Arnhem. De villa’s langs de Rijnkade worden opgeknapt en velen krijgen een horecabestemming. De vele prachtige oude huizen in de Bakkerstraat, de Transvaalbuurt en het Burgemeesterskwartier krijgen ook een grote opknapbeurt en hoeven zo niet gesloopt te worden.
De stad breidt nog steeds uit op de zuidoever van de Rijn. Momenteel wordt onder meer gewerkt aan realisatie van 6500 woningen in de nieuwbouwwijk Schuytgraaf, onderverdeeld in 25 buurten met een geheel eigen karakter, tussen het dorp Driel en de spoorlijn naar Elst en naar Nijmegen. Daarnaast vinden door de hele stad nog volop bouwwerkzaamheden plaats. Zo word het stationsgebied al sinds eind jaren '90 verbouwd, word het Centraal Station zelf verbouwd in het kader van het project Arnhem Centraal, zijn er twee nieuwe wijken in de maak met de Concertbuurt en Stadseiland, en is er het Rijnboog-project.
[bewerk] Belangrijke jaartallen in de Arnhemse geschiedenis
- 70.000 v.C.: De oudste vondsten van menselijke activiteit in het gebied rond Arnhem.
- 1500 v.C.: De vroegste nederzetting in Arnhem op de Hoogkamp.
- 20 n.C.: Het Romeinse Castra Herculis wordt gebouwd in het gebied Meinerswijk.
- 400: Castra Herculis wordt definitief verlaten.
- 847: Meginhardeswich, het huidige Meijnerswijk, wordt geplunderd door Vikingen.
- 893: De eerste benoeming van Arnhem, als Arneym.
- 1233: Arnhem krijgt stadsrechten van graaf Otto II van Gelre.
- 1281: Het domein van de abdij van Prüm wordt vrijgegeven, en maakt de stad Arnhem nu een geheel.
- 1291: De vestingwallen worden tot een stadsmuur.
- 1540: Er wordt begonnen met de bouw van de St. Eusebiuskerk.
- 1505: Uitbreiding en versteving van de stadsmuur.
- 1519: Uitbreiding en versteving van de stadsmuur.
- 1530 - 1536: de Rijn wordt naar het Noorden verlegd en stroomt zo direct langs de stad.
- 1533: Uitbreiding en versteving van de stadsmuur.
- 1565: De pest breekt uit in Arnhem.
- 1568 - 1579: Arnhem wordt bezet door Spaanse troepen.
- 1574: De pest breekt uit in Arnhem.
- 1579: Arnhem wordt de hoofdstad van het Kwartier van Veluwe in het gewest Gelre.
- 1579: Arnhem wordt de hoofdstad van het gehele gewest Gelre.
- 1603: Er wordt een schipbrug aangelegd over de Rijn.
- 1629 - 1633: Uitbreiding en versterking van de vestingwerken.
- 1636: De pest breekt uit in Arnhem.
- 1666: De pest breekt uit in Arnhem.
- 1672: Lodewijk de Veertiende belegert de stad Arnhem.
- 1702-1708: De machtstrijd in Gelderland, de Gelderse Plooierijen, leidt tot grote ongeregeldheden.
- 1735: De heerlijkheid Westervoort en het veer over de IJssel worden gekocht.
- 1737: Na een blikseminslag staat de St. Eusebiuskerk weer in brand.
- 1747-1748: De machtstrijd in Gelderland, de Gelderse Plooierijen, leidt tot grote ongeregeldheden.
- 1772: Arnhem verkrijgt Meijnerswijk, welke aan de overkant van de Rijn ligt.
- 1782-1784: De machtstrijd in Gelderland, de Gelderse Plooierijen, leidt tot grote ongeregeldheden.
- 1798-1795: De machtstrijd in Gelderland, de Gelderse Plooierijen, leidt tot grote ongeregeldheden.
- 1795 - 1813: Arnhem is bezet door Franse troepen.
- 1817: Arnhem wordt hoofdstad van de provincie Gelderland.
- 1829 - 1849: De stadsmuren worden gesloopt.
- 1877: De laatste kermis wordt op de 'Paaschweide' in Meijnerswijk gevierd.
- 1911: Introductie van de elektrische tram.
- 1935: De Rijnbrug, de eerste vaste brug over de Rijn, wordt voltooid.
- 1940: Arnhem wordt gebombardeerd als begin van de Tweede Wereldoorlog.
- 1944: De Slag om Arnhem vindt plaats, in september ontruimen de Duitse bezetters de hele stad.
- 1949: Introductie van de Trolleybus in Arnhem .
- 1964: Met de heropening van de Eusebiuskerk wordt de periode van na-oorlogse wederopbouw afgesloten.
- 1977: De Roermondsplein-brug wordt in gebruik genomen.
- 1978: De Rijnbrug wordt omgedoopt tot de John Frostbrug.
- 1979: Na fundering door het rijk, worden veel Arnhemse wijken heropgebouwd.
- 1987: De Pleybrug wordt in gebruik genomen.
- 1998: Het voetbalstadion en evenemententheater Gelredome wordt in gebruik genomen.
