Stadsfries

Van Wikipedia

Omgeving waar het Stadsfries gesproken wordt

Stadsfries of Stadfries (Stadsfrys in de taal zelf, Stedsk in het Fries, Liwwarders in Leeuwarden) is de samenvattende naam van de stadsdialecten die in Friese steden en grote plaatsen Leeuwarden, Sneek, Bolsward, Franeker, Dokkum, Harlingen, Stavoren en tegenwoordig ook (weer) in Heerenveen gesproken worden. Op taalkundige gronden zijn ook het Midslands, het Amelands, het Bildts en het Kollummers verwant aan het Stadsfries.

De naam Stadsfries moet met een korreltje zout genomen worden: vooral in de woordenschat is de taal vooral Nederlands. Het Stadsfries is namelijk in de 16e eeuw ontstaan toen Friesland zijn bestuurlijke zelfstandigheid verloor. In de grotere Friese steden ontstond toen de noodzaak Nederlands te leren. Het uiteindelijke resultaat was een mengtaal met een grotendeels Hollandse woordenschat en voornamelijk Friese taalprincipes. Bovendien is het Fries van het omringende platteland sindsdien sterk geëvolueerd, zodat het Stadsfries nog veel meer van het moderne Fries dan van het Oudfries afwijkt.

[bewerk] Woordenschat

De woordenschat is, zoals gezegd, erg Hollands, al doet Friese invloed zich zeker gelden. Verder komt er een aantal woordvormen voor die duidelijk Fries, niet Hollands, zijn, zoals hammer voor hamer, en tussenvormen, zoals joeke voor jeuken (Fries jûkje). Ook komen er typisch Friese woorden in voor die in het Nederlands helemaal niet (in die gedaante) bestaan. Gewoonlijk gaat het om typisch huiselijke woorden, zoals mem en heit voor moeder en vader, of om woorden uit het Friestalig gebleven landbouwwezen, zoals jaar (uier) en jarre (gier). Andere verschillen met het Nederlands enerzijds en het Fries anderzijds zijn terug te voeren op de staat van het Hollands (in de 16e eeuw), zoals lêge voor liggen (Fries lizze). Tenslotte heeft het Stadsfries onder de Nederlandse invloed een paar woorden bewaard die uit het Fries inmiddels verdwenen zijn, zoals kyn voor kind (Fries bern) en farndel voor een vierde (deel) (Fries fearn).

[bewerk] Grammatica

De Stadsfriese fonologie wijkt af van de Nederlandse door onder andere de afwezigheid van de stemhebbende klanken /v/ en /z/ aan het begin van een woord. Dergelijke woorden in het Nederlands hebben in het Stadsfries vaak een vertaalequivalent dat begint met de stemloze varianten /f/ en /s/. De Nederlandse klankreeks /sx/ is in het Stadsfries afwezig. Nederlandse woorden met een dergelijke klankreeks hebben in het Stadsfries vaak vertaalequivalenten met /sk/. Het Stadsfries deelt bovenstaande eigenschappen met het Fries en met diverse Hollandse dialecten.

Noch het Hollands, noch het moderne Fries maakt onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden; het Stadsfries doet dat ook niet. De meervoudsvorming sluit bij het Fries aan (skip-skippen), evenals bij de vorming van verkleinwoorden (popke, autootsje, rinkje), uitgezonderd in het Stavers (poppy, autootsy, rinkje, naar Hollandse principes).

De werkwoorden missen de twee Friese zwakke-werkwoordklassen, maar volgen het Fries wel in de vorming van voltooide deelwoorden: die krijgen nooit het voorvoegsel ge- (ik hew maakt; hest dou dat sien?). Het Stadsfries heeft verder de Friese persoonlijke voornaamwoorden do, jo en jimme (jij, u en jullie) behouden (do en jo verschijnen bijna overal als dou en jou); deze woorden kunnen worden gehanteerd als criterium of een Hollands-Fries mengdialect nog Stadsfries mag heten. Het West-Fries heeft deze woorden niet en wordt daarom zonder meer tot het Hollands gerekend.

[bewerk] Spelling

Er is geen gestandaardiseerde, door de overheid erkende of algemeen aanvaarde spelling voor het Stadsfries. De weinige Stadsfriese auteurs hanteren eigen spellingsconventies. De meest gehanteerde spelling is die van het Woordenboek fan ut Liwwarders. Deze spelling is geënt op het Fries, maar fonetischer van aard. De û komt er niet in voor.

[bewerk] Sprekers

Vooral in Leeuwarden is de taal sterk in verval. Ten hoogste een kwart van de Leeuwarders spreekt het Liwwarders nog (vermoedelijk zo'n 20.000). In kleinere plaatsen is dat percentage zeker hoger. Over het dialect van Heerenveen, dat in feite nog in ontwikkeling is, is weinig bekend. Overigens bestond tot in de eerste helft van de twintigste eeuw een Heerenveense variant van het Stadsfries, het Haagjes Fries. Deze variant ontstond rondom Oranjewoud waar de buitenplaats was van de Friese stadhouders.

Natuurlijk zijn in onze tijd alle streektalen, ook het Fries, in verval, maar waar het Fries veel prestige geniet en zelfs de tweede officiële landstaal is, is het Stadsfries, met name in de grote steden, tot een sociolect van de lagere klassen verworden. Die ontwikkeling van dialect tot sociolect heeft zich vooral in de twintigste eeuw doorgezet. Rond 1900 werden de Stadsfriese dialecten nog als regionale varianten van het Nederlands beschouwd en hadden ze een veel hogere status dan het Fries. Met de verbreiding van het Standaardnederlands in de hogere sociale klassen, onder andere door onderwijs en massamedia, verdween het besef dat het Stadsfries een vorm van het Nederlands was en bleven de lagere klassen, die minder Standaardnederlands hoorden, als laatste sprekers over.

[bewerk] Enkele zinnen uit het Liwwadders

We moeten rechtdoor blijven rijden - We mutte rechtdeur blive ride

Wil je rellen, moet je 058 bellen - Wist rellen, must 058 belle.

Wat wil jij nou? - Wat wust stou nou?

De kinderen gaan weg - De kynders gaan fut.

Je krijgt het gratis - Dou kreist ut fergees.

Kom je ook meteen? - Komst oek futendaliks?

Dit is een oproep:wil iedereen die deze site bezoekt, en educatieve voorbeeldzinnen uit het Liwwadders weet die hier ook toevoegen? Er staat nu slechts een. Bij voorbaat dank