Chełmek
Z Wikipedii
Współrzędne: 50°07' N 019°15' E
| Chełmek | |||
|
|||
| Województwo | małopolskie | ||
| Powiat | oświęcimski | ||
| Gmina - rodzaj |
Chełmek miejsko-wiejska |
||
| Prawa miejskie | 1969 | ||
| Burmistrz | Andrzej Saternus | ||
| Powierzchnia | 8,31 km² | ||
| Położenie | 50° 07' N 19° 15' E |
||
| Liczba mieszkańców (2004) - liczba ludności - gęstość |
9115 1096,9 os./km² |
||
| Strefa numeracyjna (do 2005) |
33 | ||
| Kod pocztowy | 32-660 | ||
|
Położenie na mapie Polski
  Chełmek
|
|||
| TERC10 (TERYT) |
2121513034 | ||
|
Urząd miejski3
ul. Krakowska 1132-660 Chełmek tel. 33 846-12-30; faks 33 846-38-60 |
|||
| Strona internetowa miasta | |||
Chełmek – miasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chełmek, nad Przemszą. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.
Wg stanu na 31 grudnia 1993 roku powierzchnia gminy i miasta Chełmek wynosi 2708 ha, w tym miasta 815 ha. Ludność gminy i miasta Chełmek to 12 607 mieszkańców, w tym miasta 9701 osób.
Działała w nim dawniej fabryka obuwia Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego, która po koniec lat 70. zatrudniała ok. 10 000 osób. Obecnie na terenie PZPS funkcjonuje kilka mniejszych przedsiębiorstw, zajmujących się głównie produkcją form obuwniczych, a także innych komponentów produkcji obuwia. Należy do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.
Spis treści |
[edytuj] Początki dziejów miejscowości
Chełmek położony jest na podmokłych terenach ciągnących się wzdłuż rzeki Przemsza, u stóp wzgórza zwanego Skałą (295 m n.p.m.). Od wschodu, północy i częściowo południa otoczony jest sosnowymi lasami. Pierwsze wzmianki o Chełmku pochodzą z 1414 r., kiedy była mowa o Mikołaju z Chełmka. Kronikarz Pawiński podaje, iż w 1490 r. Chełmek należał do parafii Jaworzno, a w swym spisie poborów wymienia w Chełmku trzy łany kmiece czynszowe, jedną zagrodę z rolą, trzech komorników z bydłem, czterech komorników bez bydła oraz jednego karczmarza z pół łanem gruntu. Na podstawie wspomnianych źródeł i analizy map można w przybliżeniu odtworzyć proces powstawania osady. Prawdopodobnie powstanie wsi związane było z ochroną szlaku drogowego, prowadzącego z Krakowa na Śląsk i przejścia na Przemszy, gdyż tam leży najstarsza część osady. Kolejne osiedla powstawały w sąsiedztwie poprzednich, wzdłuż drogi w kierunku północnym i wschodnim od rzeki. Na podstawie układu gruntów na mapie katastralnej można sądzić, iż przysiółki Podzagórnie, Zagórcze czy Nowopole powstały w nieco inny sposób niż Zagóra i Młyny. Rozwój rolnictwa postępował tu przez karczowanie lasów, osuszanie bagien i moczarów.
[edytuj] Chełmek w czasie zaborów
Po I rozbiorze Polski Chełmek został włączony do zaboru austriackiego. Rzeka Przemsza stanowiła granicę pomiędzy zaborem austriackim i pruskim. Ponieważ mieszkańców "przygranicznych" miejscowości łączyło wiele spraw rodzinnych i majątkowych – nadal utrzymywano kontakty. Większość mieszkańców żyła skromnie z rolnictwa i rybołówstwa. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem Rosji, Prus i Austrii jako neutralne państewko, ale z dużą ingerencją zaborców. Chełmek znalazł się także w ramach tej Rzeczypospolitej – w gminie okręgowej Bobrek okręgu chrzanowskiego. Rzeczpospolita Krakowska dotrwała do 1846 r., kiedy na skutek nieudanego powstania Dembowskiego i Tyssowskiego została 6 listopada wcielona do Austrii. Znaczenie Chełmka wzrosło z chwilą wybudowania biegnącej przez wieś "wiedeńskiej linii kolejowej" (1856 r.) oraz regulacji Wisły i Przemszy. Niezależnie od możliwości uzyskania pracy przy tych inwestycjach mieszkańcy zaczęli trudnić się nowymi zawodami: kolejarzy i flisaków, którzy początkowo na tratwach, a później na galerach przewozili najpierw kamień budowlany, a następnie węgiel do Krakowa, a nawet do Sandomierza. Wieś Chełmek należała w tym czasie do klucza dóbr bobreckich, a po wybudowaniu w 1810 r. kościoła w Bobrku także do parafii Bobrek. W II poł. XIX w., kiedy Galicja uzyskała większą autonomię od władz austriackich oraz pod wpływem bardziej wyrobionych politycznie Polaków zaczęła się ożywiać świadomość narodowa. W tym czasie w Chełmku zorganizowano szkolnictwo z polskim językiem wykładowym. Początkowo uczono się w domach prywatnych, a później w drewnianej 2-klasowej szkole wybudowanej na terenie ofiarowanym przez księżną Ogińską z Bobrka, która zaofiarowała również drzewo na budulec. Ponieważ szkoła ta okazała się za mała, w 1907 r. wybudowano nową piętrową szkołę z czteroklasowym zakresem nauczania. Wzrosło też zainteresowanie zagadnieniami politycznymi, dzięki kolei zaczęły docierać do Chełmka gazety, a dzięki niektórym mieszkańcom, którzy nawiązali kontakt z ks. Stanisławem Stojałowskim założono Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Ksiądz Stojałowski przyjeżdżał do Chełmka i wygłaszał patriotyczne kazania, a że mówcą był wyśmienitym uczestników było bardzo dużo. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa. Wielu mężczyzn powołano do wojska. W 1916 r. zanotowano na linii kolejowej Oświęcim – Chełmek (na moście na Wiśle) dużą katastrofę kolejową, w której zginęło wielu żołnierzy.
[edytuj] Okres 20-lecia międzywojennego (1918-1939)
Po odzyskaniu niepodległości mieszkańcy Chełmka wcieleni do armii austriackiej wracali z różnych stron Europy. W czasie I wojny światowej na froncie zginęło 22 mieszkańców Chełmka (tablica w kościele w Bobrku). Wieś była zaniedbana i biedna. W 1918 r. niepodległość odzyskano w zaborach austriackim i rosyjskim, ale Śląsk nadal był okupowany przez Prusaków. Organizowano akcję propagandową na Śląsku – mieszkańcy Chełmka brali czynny udział w tych akcjach. W 1920 r. w sąsiednich Kopciowicach na Śląsku organizowano akcje sabotażowe. W jednej z takich akcji w Małym Chełmie Niemcy w odwecie zastrzelili kilku mieszkańców. W 1921 r. uruchomiono w Chełmku parowy tartak, w którym pracę znalazło kilku mieszkańców. Część z nich szukała pracy w kopalniach Śląska: w Libiążu i Jaworznie. Część galerami spławiała węgiel, a rolnicy żyli biednie na mało urodzajnej ziemi. Zorganizowała się Straż Pożarna i "Strzelec". W 1927 r. firma Zieleniewski z Krakowa wybudowała nowy żelazny most na Przemszy. Los cichej i spokojnej wsi zmienił się radykalnie dopiero od 1931 r., kiedy to ówczesny czeski potentat obuwniczy Tomasz Bata na wykupionych od księcia Adama Zygmunta Sapiehy terenach rozpoczął budowę fabryki obuwia i oraz osiedle. Fabryka stworzyła szansę i dobrą perspektywę rozwoju całej okolicy. Liczba mieszkańców w przeciągu pięciu lat podwoiła się. Rozwinęło się budownictwo i inne dziedziny życia. W 1934 r. wydano pierwszą w Polsce gazetę zakładową "Echo Chełmka". Powstał szereg nowych organizacji społecznych. Wyremontowano i powiększono Dom Ludowy, w którym zorganizowano Urząd Gminy. W 1936 r., dzięki inicjatywie ks. Eugeniusza Wcisły i wydatnej pomocy fabryki, wybudowano w ciągu jednego roku kościół. Dwa lata później pracownicy zakładu i społeczeństwo ufundowało dla Wojska Polskiego samolot RWD-13 i kilka karabinów maszynowych. Także w 1938 r. oddano do użytku nowe przedszkole i założono Szkołę Zawodową w celu przysposobienia młodych uczniów do pracy w fabryce "Bata".
[edytuj] Okres okupacji niemieckiej (1939-1945)
1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. 3 września artyleria niemiecka ostrzelała Chełmek. W wyniku tej akcji spaleniu uległo 26 domów i 20 zabudowań gospodarskich w najstarszej części Chełmka, która leżała u podnóża Skały. W czasie walk o Chełmek zginęło 17 polskich żołnierzy. W sumie w wojnie wzięło udział 57 mieszkańców, z których 10 zginęło. Niemcy zajęli dla siebie najlepsze mieszkania. Kierownictwo fabryki przejął komisaryczny zarząd. Zaczęły się aresztowania, wywożenie na przymusowe roboty i do obozów koncentracyjnych. Z Chełmka wywieziono do obozów 55 osób, z czego 35 już nigdy nie wróciło. W fabryce wprowadzono bezwzględny rygor i 10-godzinny dzień pracy. Wiosną 1940 Niemcy w nocy zburzyli pomnik grunwaldzki, który został wybudowany przez mieszkańców Chełmka. W tym też roku okupanci zaczęli pierwsze wywożenia Żydów do getta i Oświęcimia. Z Chełmka wywiezionych zostało 35 Żydów, z których wojnę przeżyło tylko 4 lub 5. Chełmek został wcielony do Rzeszy. W tym czasie zaczęły powstawać organizacje podziemne. W październiku 1942 został w Chełmku założony podobóz tzw. "Aussenkommando Chełmek" podległe KL Auschwitz. Do 9 grudnia 1942 zginęło tu 47 ludzi (w miejscu tym w 1969 r. powstał pomnik ku ich czci). W grudniu 1944 grupa Armii Ludowej zorganizowała akcję dywersyjną na zakład. Rozpoczęły się naloty samolotów alianckich na Śląsk, Oświęcim, Czechowice i Trzebinię. W wyniku rozpoczęcia ofensywy radzieckiej Chełmek został wyzwolony 25 stycznia 1945. W czasie działań wojennych zginęło 72 żołnierzy radzieckich.
[edytuj] Okres powojenny – od 1945 roku
Natychmiast przystąpiono do usuwania szkód – odbudowy mostu i szkoły. Fabrykę uruchomiono w niespełna miesiąc, produkując obuwie dla wojska i społeczeństwa. Władzę administracyjną w gminie objęli przedstawiciele partii politycznych PPR i PPS. W pierwszą sobotę kwietnia 1945 samolot niemiecki zrzucił kilku spadochroniarzy, którzy zostali ujęci i przekazani władzom. 1 maja 1945 uruchomiono przedszkole i szkołę. Chełmek stał się gminą zbiorową, w skład której wchodziły: Chełmek, Gorzów, Bobrek, Gromiec i Dąb. Fabryka szybko się rozwijała – wysłano ekipę pracowników do zabezpieczenia fabryki w Otmęcie. W lipcu 1946 w zakładzie pracowało już 2227 pracowników. Rok później Polska Spółka Obuwia "Bata" S.A. została upaństwowiona. Nastąpiła szybka odbudowa i rozbudowa gminy. W 1949 r. oddano do użytku (po odbudowie) uszkodzoną w czasie działań wojennych Szkołę Podstawową nr 1, a w 1952 r. nowo wybudowany budynek Szkoły Zawodowej i Technikum Obuwniczego. W latach 60. otwarto nowowybudowany stadion sportowy (1962) oraz odsłonięto odbudowany Pomnik Grunwaldzki (1969). W 1969 r. Chełmek uzyskał prawa miejskie, a w 1975 r. w wyniku zmian administracyjnych kraju przydzielony został do województwa bielskiego. Wcześniej Chełmek należał do województwa krakowskiego i powiatu chrzanowskiego. W latach 70. nastąpiła znaczna rozbudowa osiedla mieszkaniowego, a pod koniec tego okresu również rekonstrukcja zakładu obuwia. W tym czasie do użytkowania oddano nowo wybudowane obiekty ośrodka zdrowia. Lata 80. to niepokoje polityczne w Polsce. W 1981 r. strajkowała załoga fabryki, a w grudniu wprowadzony zostaje stan wojenny. W następnych latach zakład obuwia stał się jednoosobową spółką Skarbu Państwa i przechodzi głęboki kryzys. Radykalnie zmniejszyła się produkcja, a wielu pracowników zostało zwolnionych. Na skutek trudnej sytuacji zakładu ubożeje również społeczeństwo.
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Mapy i zdjęcia satelitarne:
