नेपाल

नेपाल, अन्तरिम संविधान अनुसार संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य (संविधान सभाको पहिलो बैठकबाट कार्यान्वयन हुने गरी), आधिकारिक रूपमा नेपाल राज्य^[१] ([neˈpaːl] (help·info)) एक दक्षिण एशियाली भूपरिवेष्ठित हिमाली राष्ट्र हो। यसको भौगोलिक अक्षांश २६ डिग्री २२ मिनेट देखि ३० डिग्री २७ मिनेट उत्तर र ८० डिग्री ४ मिनेट देखि ८८ डिग्री १२ मिनेट पूर्वी देशान्तर सम्म फैलिएको छ। यसको कूल क्षत्रफल १,४७,१८१ वर्ग कि.मि छ। यो क्षत्रफल पृथ्वीको कूल क्षत्रफलको ०.०३% र एशिया महादेशको ०.३% पर्दछ। लण्डन स्थित ग्रीनवीच मिनटाइम भन्दा पूर्वतर्फ रहेकोले गौरीशंकर हिमालको नजिक भएर जाने ८६ डिग्री १५ मिनेट पूर्वी देशान्तरलाई आधार मानी नेपालको प्रामाणिक समय ५ घण्टा ४५ मिनेट आगाडि मानिएको छ। नेपालको पूर्वी सीमाना मेची नदीदेखि पश्चिमी सीमाना महाकाली नदीसम्मको कूल लम्वाई ८८५ कि.मि छ। उत्तर देखि दक्षिणको चौडाई भने एकनाशको छैन। पूर्वी भाग भन्दा पश्चिमी भाग केही चौडा छ। त्यस्तै मध्य भाग भने केही खुम्चिएको छ। यसमा अधिकतम चौडाई २४१ कि.मि र न्युनतम चौडाई १४५ कि.मि रहेको छ। यसर्थ नेपालको सरदर चौडाई १९३ कि.मि रहेको छ। नेपालको उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत पर्दछ भने दक्षिण, पूर्व र पश्चिममा भारत पर्दछ। नेपालका ८०% भन्दा बढी नागरिक हिन्दू धर्म मान्दछन्। यो प्रतिशत भारतको भन्दा बढी छ, अतः नेपाल विश्वकै सबै भन्दा बढी प्रतिशत हिन्दू धर्मावलम्बी हुने राष्ट्र पनि हो। एउटा सानो क्षेत्रको लागि नेपालको भौगोलिक विविधता निकै उल्लेखनीय छ। यहाँ तराईका उष्ण फाँट देखि चिसा हिमालयका श्रृंखलाहरु अवस्थित छन्। संसारका सबै भन्दा उच्च १४ हिमश्रृंखलामध्ये ८ नेपालमा पर्दछन् जसमध्ये संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा (नेपाल र चीनको सीमानामा पर्ने) पनि एक हो। नेपालको राजधानी र सबैभन्दा ठूलो सहर काठमाडौं हो। काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुर शहरहरुलाई काठमाडौं उपत्यका भनेर चिनिन्छ । अन्य प्रमुख सहरहरुमा भरतपुर, बिराटनगर, भैरहवा, वीरगञ्ज, जनकपुर, पोखरा, नेपालगञ्ज, र महेन्द्रनगर पर्दछन्। नेपाल भन्ने शब्दको उत्त्पत्तिको बारेमा ठोस प्रमाण केही छैन, तर एक प्रसिद्ध विश्वास अनुसार यो शब्द ने मुनि तथा पाल (ओडार) मिलेर बनेको हो।

निरन्तर रुपमा राजा-रजौटाहरुको अधिनमा रहेर फुट्ने र जुट्ने लामो तथा सम्पन्न इतिहास बोकेको अहिले नेपाल भनेर चिनिने यो खण्डले वि. स. २०४६ सालको आन्दोलन पश्चात संवैधानिक राजतन्त्रको नीति अवलम्बन गर्‍यो। तर यस पश्चात पनि राजसंस्था एक महत्त्वपूर्ण तथा अस्पष्ट परिधि तथा शक्ति भएको संस्थाको रूपमा रहिरह्यो। यो व्यवस्थामा हुंदा पहिले संसदीय अनिश्चितता तथा सन् १९९६ देखिको ने.क.पा.(माओवादी)को जनयुद्धको कारणले राष्ट्रिय अनिश्चितता देखियो। माओवादीहरू राजनीतिको मूलाधारबाट अल्लगिएर भूमिगत रुपमा राजतन्त्र तथा मूलाधारका राजनैतिक दलहरुको बिरुद्धमा गुरिल्ला युद्ध सञ्चालन गरे। उनीहरुले नेपालको सामन्ती व्यवस्था (उनीहरुको अनुसार यसमा राजतन्त्र पनि पर्दछ) फ्यांकेर एक माओवादी राष्ट्र स्थापना गर्ने प्रण गरेका छन्। यही कारणले नेपाली गृहयुद्ध सुरु भयो जसको कारण १३,००० मानिसको ज्यान गईसकेको छ। यही विद्रोहलाई दमन गर्ने पृष्ठभूमिमा राजाले सन् २००२मा संसदको विघटन गरी निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई अपदस्त गरेर प्रधानमन्त्री मनोनित गर्दै शासन चलाउन थाले। सन् २००५मा उनले एकनासै संकटकालको घोषणा गरेर सबै कार्यकारी शक्ति ग्रहण गरे। सन् २००६को लोकतान्त्रिक आन्दोलन (जनाअन्दोलन-२) पश्चात राजाले राजाले देशको सार्वभौमसत्ता जनतालाई हस्तान्तरण गरे तथा अप्रिल २४, २००६मा भंग गरिएको संसदलाई पूनर्स्थापना गरे। मे १८, २००६ मा आफ्नो भर्खरै पाएको सार्वभौमसत्ताको उपयोग गर्दै नयाँ प्रतिनिधि सभाले राजाको अधिकारमा कटौती गरे तथा नेपाललाई एक धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र घोषणा गरे। हाल, देशको नयाँ संविधान निर्माण गर्न संविधान सभाको चुनाव निकट भविष्यमा हुने आशा गरिएको छ।

इतिहास

हिमालय क्षेत्रमा मानिसहरू बस्न थालेको कम्तिमा पनि ९,००० वर्ष भएको कुरा काठमाण्डौ उपत्यकामा पाइएका प्राचीन औजारहरूले पुष्टि गर्दछ। सम्भवत तिब्बती-बर्मेली मूलका मानिसहरू नेपालमा २,५०० वर्ष अगाडि बसोबास गर्दथे।^[२]

ईशापूर्व १५०० तिर इन्डो-आर्यन जातिहरू उपत्यका प्रवेश गरे। करिब ईशापूर्व १००० तिर स-साना राज्यहरू र राज्यसङ्गठनहरू बने। सिद्धार्थ गौतम (ईशापूर्व ५६३–४८३) त्यस्तै एक वंश, शाक्यवंशका राजकुमार थिए, जसले आफ्नो राजकाज त्यागी तपस्वीको जीवन अँगाले र उनी बुद्ध भनेर विश्व प्रसिद्ध भए।

ईशापूर्व २५० सम्ममा, यो क्षेत्रमा उत्तर भारतको मौर्य साम्राज्यको प्रभावमा पर्‍यो र पछि चौंथो शताब्दिमा गुप्त साम्राज्यको अधीनस्थ राज्य हुनपुग्यो। यो क्षेत्रमा ५औं शताब्दिको उत्तरार्द्धमा आएर लिच्छवीहरूले राज्य गरे। ८औं शताब्दिको उत्तरार्धमा लिच्छबीवंशको अस्त हुनथाल्यो र सन् ८७९ देखि नेवार युगको उदय भयो, तथापि उनीहरूको नियन्त्रणमा देशको कति विस्तार भएको थियो यकिन छैन। ११औं शताब्दिको उत्तरार्द्धमा दक्षिण भारतबाट आएका चालुक्य साम्राज्यको प्रभावमा नेपालको दक्षिणी भूभाग पर्‍यो। चालुक्यहरूको प्रभावमा त्यति बेलाको चलिआएको बुद्ध धर्मको साटो राजाहरूले हिन्दू धर्मको समर्थन गर्न थाले र नेपालमा हिन्दू धर्म तर्फको धार्मिक परिवर्तन हुनथाल्यो।

पाटनको हिन्दू मन्दिर, तीन प्राचिन राज्यमध्येको एकको राजधानी

१९२०तिरका नेपाली राजसंस्था

१३औं शताब्दिको पूर्वार्द्धमा संस्कृत शब्द मल्ल थर भएका नाइकेहरूको उदय हुनथाल्यो। सुरुमा उनिहरूको सत्ता उदयमान भयो, तर त्यापछिका २०० वर्षहरूमा राजाहरूले उनीहरूको शक्ति एकमुष्ठ पार्ने मात्र काम गरे । १४औं शताब्दिको उत्तरार्धमा देशका धेरैजसो भागहरु एकीकृत राज्यको अधीनमा आए। तर यो एकीकरण छोटो समयसम्म मात्र टिक्यो: १४८२मा यक्ष मल्लको समयमा आफ्ना छोराहरूलाई अंशबण्डामा काठमाडौं उपत्यकाका तीन राज्य बाँडेर दिने निर्णय पछि यो राज्य तीन भागमा टुक्रियो - काठमाण्डौ, पाटन, र भादगाँउ – जसको बीचमा शताब्दियौंसम्म खिचातानी र दुश्मनी रहिरहेको थियो।

१७६५मा, गोरखाका राजा पृथ्वी नारायण शाहले थोरैमात्र हतियार र सहयोग जुटाइ छिमेकी राज्यहरू, (खासगरी लम्जुंग,कास्की रत तनहूँ)को तटस्थता आफ्नो पक्षमा उपयोग गर्न सफल भएपछि देश एकीकरणका निम्ति अघि बढे। धेरै रक्तरञ्जित लडाँईहरू पश्वात, उनी ३ वर्षपछि काठमाण्डौ उपत्यका लाइ बिशाल नेपाल भित्र एकिकरण गर्ने अभियान मा सपलता प्राप्त गरे ।तथापि उनले तत्कालीन राजा जयप्रकास मल्लले राज्य गरीरहेको काठमाण्डौ राज्यलाई जित्दाखेरि कुनै युद्ध गर्नु परेन। वास्तवमा, त्यतिबेला इन्द्रजात्रा पर्वमा काठमाण्डौ उपत्यकाका सबै जनताहरू जात्रा मनाइरहेका थिए जब पृथ्वी नारायण शाहले आफ्ना सेनाहरू लिएर खासै कुनै मेहनतबिना उपत्यकालाई कब्जा गरे आफै बसेर जात्रा चलाए साँस्कृतीक सम्मानको अवधारणा प्रश्तुत गरे । यसले नयाँ नेपालको जन्मको आधारशिला तय गर्‍यो।

तिब्बतसङ्ग हिमाली मार्गको नियन्त्रणको निम्ति भएको विवाद र त्यस पश्चातको युद्धमा चीन तिब्बतको सहायताको लागि आएपछि नेपाल पछि हट्नुपर्‍यो। नेपालको सीमा नजिकका स-साना राज्यहरूलाई हड्पेका कारण सुरू भएको ब्रिटिस इस्ट इण्डिया कम्पनि सङ्गको दुश्मनीका कारण रक्तरञ्जित एङ्गलो-नेपाल युद्ध (१८१४–१६) भयो, जसमा नेपालले हालको सीमा रक्षा गर्न सफल भएपनि महाकाली नदी पश्चिमको आफ्ना क्षेत्रहरू गुमाउनु पर्‍यो। ती क्षेत्रहरू हुन हालको उत्तराखण्ड राज्य र हालको हिमाञ्चल प्रदेशका धेरै पञ्जाबी पहाडी राज्यजहरू। आफ्नो स्वाधिनताका लागी नेपालले ईस्ट इण्डिया कम्पनिसङ्ग सुगौली सन्धि गरेर तराईका केही भूभाग र एक तिहाइभन्दा बढी भूभाग सहित सिक्किम ,दार्जीलिङ, गुमाउनु पर्‍यो। कांगाडमासम्म पुगेका नेपाली र सतलजदेखी टिष्टा सम्मको विशाल नेपाल मेची र काली मा सिमाङित हुन पुग्यो, तर पनि पछी १८६० मा प्रथम राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणासङ्ग खुसी भइ अङ्ग्रेजले नेपाललाई राप्तदेखी कालीसम्मको तराइ फर्काइदीएका थिए ।

राज परिवार बीचको गुटबन्दिका कारण युद्धपछि अस्थायित्व कायम भयो। सन् १८४६मा शासन गरिरहेकी रानीकी सेनानायक जङ्गबहादुर राणालाई पदच्युत गर्ने षडयन्त्रको खुलासा हुनाले कोतपर्व घट्न पुग्यो। हतियारधारी सेना र रानीप्रति वफादार भाइ-भारदारहरूबिच मारकाट चल्नाले देशका सयौं राजखलक, भारदारहरू र रजौटाहरूको हत्या भयो। जङ्गबहादुरले जितेपछि राणा खानदान सुरु गरे र राणा शासन लागु गरे। राजालाई नाममात्रमा सिमित गरियो र प्रधानमन्त्री पदलाई सक्तिशाली र वंशानुगत गरियो। राणाहरू पूर्णनिष्ठाले ब्रिटिसहरूका पक्षमा थिए र ब्रिटिसहरूलाई १८५७को सेपोई रेबेल्योन (प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम), र पछि दुबै विश्व युद्धहरूमा सगाएका थिए। सन् १९२३मा संयुक्त अधिराज्य र नेपालबिच आधिकारिक रुपमा मित्रताको सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो, जसमा नेपलको स्वतन्त्रतालाई संयुक्त अधिराज्यले स्विकार्‍यो ।

१९४० दशकको उत्तरार्धमा लोकतन्त्र-समर्थित आन्दोलनहरूको उदय हुन थाल्यो र राजनैतिक पार्टीहरू राणा शासनको विरुद्धमा उत्रे । त्यसै ताका चीनले १९५०मा तिब्बत कब्जा गर्‍यो जसका कारण बढ्दो सैनिक गतिविधि टार्न भारतलाई नेपालको स्थायित्व प्रति चाख बढ्न थाल्यो। फलस्वरुप राजा त्रिभूवनलाई भारतले समर्थन गरी १९५१मा सत्ता दिलाए, र नयाँ सरकार निर्माण भयो, जसमा धेरैजसो नेपाली कङ्ग्रेस पार्टिको सहभगिता थियो । राजा र सरकार विच वर्षौंको शक्ति खिचातानि पश्चात, १९५९मा राजा महेन्द्रले लोकतान्त्रिक अभ्यास अन्त्य गरि "निर्दलिय" पञ्चायत व्यवस्था लागु गरि राज्य गरे। सन् १९८९को "जनआन्दोलन"ले राजतन्त्रलाई संबैधानिक सुधार गर्न र बहुदलिय संसद बनाउन बाध्य तुल्यायो^[३] र मे १९९१मा कृष्णप्रसाद भट्टराई अन्तरिम सरकारको प्रधानमन्त्री बने, नयाँ संविधानको निर्माण भयो र संसदका लागि लोकतान्त्रिक चुनाव गराए। नेपाली कङ्ग्रेसले राष्ट्रको पहिलो लोकतान्त्रिक चुनावमा बहुमत ल्यायो र गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री बने ।

भूगोल

मुख्य पृष्ठ s: नेपालको भूगोल and नेपालको खनिजशास्त्र

नेपालको भौगोलिक नक्सा

सुक्खा हिमाली पृष्ठभूमि

नेपाल अन्दाजी चारकुने आकारको छ। नेपालको लम्बाई करिब ८०० किलोमिटर (५०० मा) र चौडाई २०० किलोमिटर (१२५ मा) छ। नेपालको कुल क्षेत्रफल १४७,१८१ वर्ग किलोमिटर (५६,८२७ sq मा)छ। नेपाल भौगोलिक हिसाबले ३ भागमा विभाजन गरिन्छ: हिमाली क्षेत्र, पहाड, र तराइ क्षेत्र। यी क्षेत्रहरु पूर्व-पश्चिम दिशामा देशभरि फैलिएका छन् र यिनीहरुलाई नेपालका प्रमुख नदीहरुले ठाउँ-ठाउँमा विभाजन गरेका छन् । तराइ क्षेत्र र पाहाडी क्षेत्रका बिच दक्षीणमा चुरे तथा उत्तरमा माहाभारत श्रृङखलाले घेरीएका बिभिन्न सात वटा उपत्यका हरूको समुह छ जसलाइ भित्री मधेश पनी भनिन्छ ।

भारतसँग जोडिएको तराइ फांट भारतीय-गंगा समथरको उत्तरी भाग हो। यो भागको सिंचाई तथा भरणपोषणमा तीन नदीको मुख्य हात छ, यी नदीहरु हुन्: कोशी, गण्डकी (भारतमा गण्डक नदी), र कर्णाली नदी। यो भूभाग उष्म र संतृप्त हुन्छन्।

पहाडी भूभागमा १,००० देखि ४,००० मिटरसम्मका (३,३००–१३,१२५ फू) उचांईका पर्वत पर्दछन्। यो क्षेत्रमा महाभारत लेख र सिवालिक श्रृखला (चुरिया) नामका दुई साना पहाडी श्रृखला मुख्य श्रृखला हुन्। पहाड क्षेत्रमा काठमाडौं उपत्यका पनि पर्दछ जुन नेपालको सबैभन्दा उर्वर तथा शहरी क्षेत्र हो। पहाडी क्षेत्रको उपत्यका हरुको दांजोमा २,५०० मिटर (८,२०० फिट)भन्दा उच्च स्थलमा जनघनत्व निकै कम छ।

हिमाली क्षेत्रमा संसारका सबैभन्दा उच्च हिमश्रृखलाहरु पर्दछन्। यस क्षेत्रको उत्तरमा चीनको सिमानामा संसारको सर्वोच्च शिखर, सगरमाथा ८,८४८ मिटर (२९,०३५ फि) अवस्थित छ। संसारको ८,००० मिटर भन्दा अग्ला १४ चुचुरा मध्ये ८ नेपालको हिमाली क्षेत्रमा पर्दछन्। कञ्चनजङ्घा, संसारको तेश्रो उच्च शिखर पनि यही हिमाली क्षेत्रमै पर्दछ। नेपालका सबै भौगोलिक क्षेत्रका मुख्य समस्यामा वन बिनास एक मुख्य हो जसले गर्दा भूक्षय र इकोसिस्टमको विनास हुन्छ।

नेपालमा पाँच मौसमी क्षेत्र छन् जुन उचाँईसंग केही मात्रामा मेल खान्छन्। ट्रपिकल तथा सबट्रपिकल क्षेत्र १,२०० मिटर(३,९४० फि) भन्दा तल, टेम्परेट क्षेत्र १,२०० देखि २,४०० मिटर (३,९००–७,८७५ फि), चिसो क्षेत्र २,४०० देखि ३,६०० मिटर (७,८७५–११,८०० फि), सबआर्क्टिक क्षेत्र ३,६०० देखि ४,४०० मिटर (११,८००–१४,४०० फि), र आर्क्टिक क्षेत्र ४,४०० मिटर(१४,४०० फिट)भन्दा माथि। नेपालमा पाँच ऋतुहरु छन्: उष्म, मनसून, अटम, शिषिर र बसन्त। हिमालयले मध्य एसियाबाट बहने चीसो हावालाई नेपाल पस्नबाट रोकिदिन्छन् तथा मनसूनको वायुको उत्तरी परिधिको रुपमा पनि काम गर्दछन्।

नेपाल र बंगलादेशको सिमाना नजोडिएतापनि यी दुई राष्ट्र २१ किलोमिटर (१३ माइल)को एक सांघुरो चिकेन्स् नेक भन्ने क्षेत्रबाट छुट्टिएका छन्| यो क्षेत्रलाई स्वतन्त्र-व्यापार क्षेत्र बनाउने प्रयास भईरहेको छ|

संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा नेपाल र चीन (तिब्बत)को सिमानामा अवस्थित छ। यो हिमालको नेपालमा पर्ने दक्षिण-पूर्वी रिज(ridge) प्राविधिक रूपमा चढ्न सहज मानिन्छ। जसको कारण हरेक वर्ष सो स्थानमा धेरै पर्यटक भेला हुन्दछन्। अन्य चढिने हिमालमा अन्नपुर्ण (१,२,३,४) अन्नपुर्ण श्रृंखलामा पर्दछ।

प्राकृतिक सम्पदा

नेपाल प्राकृतिक सम्पदाको धनी देश हो। सानो मुलुक भए तापनि हिमालदेखि तराइसम्म पाइने विविधतापूर्ण हावापानीका कारण यहाँ विविधतापूर्ण प्राकृतिक वनस्पति, फूल, लहरा, जनावर, कीटपतंङ्ग, चराचुरूङ्गी तथा झरना, खोला, पहाड, कन्दरा आदि पाइन्छ। नेपाली चराको विविधता त झन् विश्वमा उत्कृष्ट मानिन्छ। यहाँ ठूलोमा सारसदेखि सानोमा फिस्टो सम्मका चराचुरुङ्गी पाइन्छ।

अर्थतन्त्र

मुख्य पृष्ठ : नेपालको अर्थतन्त्र

केही साल पुरानो एक रुपैयाँको नोट

कृषिले जनसङ्ख्याको ७६% धानेको छ र कुल ग्राह्यस्थ उत्पादनको ३९% योगदान गरेको छ भने सेवाले ३९% र उद्योगले २१% गरेको छ। देशको उत्तरी दुई-तिहाई भागमा रहेका पहाडी र हिमाली भूभागले बाटोघाटो र अन्य संरचना निर्माण गर्न कठिन र महङ्गो बनाएको छ। सन् २००३ सम्ममा कालोपत्रे-सडकहरूको कुल लम्बाई ८,५०० किमि भन्दा केही बढी र दक्षिणमा रहेको रेल्वे-लाइनको कुल लम्बाई ५९ किमि मात्र छ। ४८ वटा धावनमार्ग र त्यसमध्ये १० वटामा कालोपत्र भएकाले हवाईमार्गको भने स्थिति राम्रो छ। यहाँ बढीमा प्रति १९ व्यक्तिका लागि १ टेलिफोन सुविधा उपल्ब्ध छ; तारजडित सेवा देशभर अपुग छ तर सहरहरू र जिल्ला सदरमुकामहरूमा बढी केन्द्रित छ; सेवामा जनताको पहुँच बढेको र सस्तो हुँदै गएकाले मोबाइल (वा तार-रहित) सेवाको स्थिति भने देशभर राम्रो छ। सन् २००५ मा १,७५,००० इन्टरनेट जडानहरू (connections) थिए, तर "सङ्कटकाल" लागू भएपश्चात केही समय सेवा अवरूद्ध भएको थियो। केही अन्योल पछि नेपालको दोस्रो बृहत जनआन्दोलनले राजाको निरङ्कुश अधिकार समाप्त गरे पश्चात भने सवै इन्टरनेट सेवाहरू बिना रोकटोक सुचारू भएका छन्।^[४]

नेपालको भूपरिवेष्ठित स्थिति^[५] र प्राविधिक बिपन्नता अनि लामो द्वन्दले अर्थतन्त्रलाई पूर्णरूपमा विकाशशील हुन दिएको छैन। नेपालले भारत, जापान, संयुक्त अधिराज्य, अमेरिका, युरोपेली संघ, चीन, स्वीजरल्याण्ड र स्क्यानडेभियन राष्ट्रहरूबाट वैदेशिक सहयोग पाँउछ। आर्थिक बर्ष २००५/०६मा सरकारको बजेट करिब १.१५३ अर्ब अमेरिकी डलर जतिको थियो, तर कुल खर्च १.७८९ अर्ब भएको थियो। १९९० दशक तिरको बढ्दो मुद्रा स्फीति दर घटेर २.९% पुगेको छ। बर्षौं देखि नेपाली मुद्रा रूपैयाँलाई भारतिय रूपैयासँग सटहीदर १.६ मा स्थिर राखिएको छ। १९९० दशकमा खुकुलो परिएको मुद्रा बिनिमय दर निर्धारण नीतिका कारण बिदेशी मुद्राको कालोबजार लगभग समाप्त भएको छ। एक दिर्घकालिन आर्थिक सम्झौताले भारतसँगको राम्रो संबन्धलाई टेवा दिएको छ।

जनताहरू बीचको सम्पत्ति वितरण अन्य विकसित र विकासोन्मुख देशहरूको दाँजोमै छ: माथिल्ला १०% गृहस्थीसँग कूल राष्ट्रिय सम्पतिको ३९.१% माथि नियन्त्रण छ भने निम्नतम १०% सँग केबल २.६% मात्र।

हिमालयको पुछारमा पाखो खेति

नेपालको १ करोड जतिको कार्यबलमा दक्ष कामदारको निकै कमी छ। ८१% कार्यबललाई कृषिले, १६% सेवाले, र ३% उत्पादन/कला-आधारित उद्योगले रोजगारी प्रदान गर्दछ। कृषी उत्पादनहरू —— मुख्यतया भारत सीमा नजिकका तराईक्षेत्रमा खेती गरिने —— हुन्: चामल, मकै, गहूँ, उखु, दुध, र राँगापालन। उद्योगमा जुट, उखु, सुर्ति र अन्न लगायतका मुख्यत: कृषी प्रसोधनका कार्यहरू गरिन्छ। नेपालका शानदार भूदृश्य र गहन, अनौठो संस्कृतिका फलस्वरुप पर्यटनमा निक्कै संभाव्य छ, तर यस निर्यातमुलक उद्योगलाई बिगतका राजनैतिक घटनाहरूले निक्कै खस्काइदिएको छ। बेरोजगारी र अल्परोजगारीको अनुपात जनसङ्ख्याको कार्यबल-आयुको आधा पुग्छ। त्यसैले धेरै नेपालीहरू कामको खोजिमा भारत जान्छन, खाडी राष्ट्रहरू र मलेसिया कामका नया श्रोतहरू हुन। गरिबी चर्को छ।^[६] भारतिय र ब्रिटिस सैनिकमा कार्यरत गोर्खाली सेनाहरू मार्फत नेपालले वार्षिक ५ करोड अमेरिकी डलर आम्दानी गर्दछ। गोर्खाली सेनालाई कौशल र बहादुरीका लागि आदर गरिन्छ। पर्सियन खाडी र मलेसिया, जहाँ करिब ७ लाख नेपाली श्रमिकहरू कार्यरत छन्, बाट पठाइने रकाम समेत कुल रेमिट्यान्सको करिब १ अर्ब डलरको हाराहारीमा छ।

सन २००५ का लागि नेपालको कुल ग्राह्यस्त उत्पादन (GDP) अनुमान ३९ अर्ब डलर भन्दा बढि (पर्चेजिङ पावर प्यरिटि समायोजित) छ, जसले यसलाई विश्वकै ८३औँ ठूलो अर्थतन्त्र बनाएको छ। प्रति-व्यक्ति आय करिब १,४०२ डलर छ, जसको स्थान १६३औँ छ। नेपालको निर्यात मुख्यत: गलैँचा, पोशाक, छालाका बस्तुहरू, जुट र अन्न गरि कूल ८२.२ करोड डलरको छ। आयात मुख्यत: सुन, मेसिनरि तथा कलपुर्जाहरू, पेट्रोलियम पदार्थ र कृषिमल गरि जम्मा २ अर्ब डलरको छ। प्रमुख निर्यात गरिने राष्ट्रहरू भारत (५३.७%), संयुक्त राज्य अमेरिका (१७.४%), र जर्मनी(७.१%) हुन। नेपालले आयात गर्ने प्रमुख राष्ट्रहरू हुन भारत (४७.५%), संयुक्त अरब इमिरेट्स (११.२%), चीन (१०.७%), साउदी अरेबिया (४.९%), र सिङ्गापुर (४%).

प्रशासनिक विभाजन

मुख्य पृष्ठ s: नेपालका अञ्चलहरु, नेपालका जिल्लाहरु, नेपालका विकास क्षेत्रहरु, and नेपालका शहरहरू

नेपाल १४ अञ्चल, ७५ जिल्ला र ५ विकास क्षेत्रमा विभाजित छ| प्रत्येक जिल्ला एक निश्चित जिल्ला प्रमुखद्वारा निर्देशित हुन्छ| जिल्ला प्रमुखको काम जिल्लामा विधान तथा शान्ति बहाल गर्नु र सरकारी मन्त्रालयहरुको काम सघाउनु हो|

नेपालका १४ अञ्चलहरु:
1 मेची	8 लुम्बिनी
2 कोशी	9 धवलागिरी
3 सगरमाथा	10 राप्ती
4 जनकपुर	11 कर्णाली
5 बागमती	12 भेरी
6 नारायणी	13 सेती
7 गण्डकी	14 महाकाली

संस्कृति

नेपाल सांस्कृतिक बिबिधताले भरिएको देश हो। केही संस्कृति तिब्बत र केही भारतसँग मिल्दाजुल्दा छन्। यहाँको भेषभूषा, भाषा तथा पकवानहरुमा धेरै समानताहरू पाईन्छन्।

खाना

This article may require cleanup to meet Wikipedia's quality standards.
Please discuss this issue on the talk page or replace this tag with a more specific message.

नेपालको सामान्य खाना भनेको दाल, भात, तरकारी, अचार हो। यस प्रकारको खाना एक चोटी बिहान र एक चोटी रातमा गरेर दिनको दुई पटक खाइन्छ। यी खानाहरुको बीचमा चिउरा तथा चियाको सेवन पनि गरिन्छ। समय-समयमा माछा, मासु, अण्डा आदिको सेवन पनि गरिन्छ। हिमाली भेगमा गहुँ, मकै , कोदो, आलु आदिको खाना हुन्छ भने तराईमा गहुँको रोटीको प्रचलन धेरै छ। कोदोको मादक पदार्थ तोङ्गबा, छ्याङ, रक्सी आदिको सेवन हिमाली भेगमा बढी हुन्छ। नेवार समुदाय आफ्नै विशेष किसिमको नेवारी परिकारहरु सेवन गर्दछन्।

शिक्षा

यो लेख (वा लेखको भाग)लाई विकिपीडियाको गुणस्तरमा राख्नको लागि विकीकरण गर्न आवश्यक छ ।
लेख राम्रो पार्न, कृपया मद्दत गर्नुहोला विषेश गरी यसको सेक्शन लेआउट, सान्दर्भिकता, भित्री लिंक आदिमा ध्यान दिन आवश्यक छ । (सहयोग)

नेपालमा आधुनीक शिक्षाको शुरूवात राणा प्रधानमन्त्री जंग बाहदुर राणाको बेलायत यात्रा पछी सन् 1982 मा स्थापीत दरबार हाइस्कुल (हाल को रानीपोखरी किनारको भानु मा.बि। )भएको हो यस भन्दा अगाडी नेपालमा केही धर्मशास्त्रीय दर्सनमा आधारीत शिक्षामात्र दिइन्थ्यो । आधुनीक शिक्षाको शुरूवात 1982 मा भएपनी यो आम नेपाली जनताका लागी भने सर्वशुलभ थिएन । तर देशका बिभिन्न भागमा केही बिधालय दरवार हाइस्कुलको शुरूवात संगै खुल्न शुरूभए । नेपालमा पहिलो उच्च शिक्षा केन्द्र चाही काठमान्डौमा रहेको त्रिचन्द्र क्याम्पस हो । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र सम्सेर ले आफुसंगै राजा त्रिभुवनको नाम जोडी यस क्याम्पसको नाम राखेका थिए । यो क्याम्पसको स्थापना पछी नेपालमा उच्च शिक्षा आर्जन धेरै सहज हुनपुगेको थियो तर सन 1959 सम्म पनी देश मा यौटा पनी विश्वविधालय स्थापना हुन सकेको थिएन राजनितीक परिवर्तन पछी राणा शासन मुक्त देशले अन्तत 1959मा त्रिभुवन विश्वविधालयको स्थापना गर्यो ।त्यसपछी महेन्द्र संस्कृतका साथै अन्य विश्वविधालय हरूपनी खुल्दै गए । हालै मात्र सरकारले ४वटा अरू विश्वविधालय पनी खोल्ने घोषणा गरेको छ । नेपालको शिक्षा को सबै भन्दा मुख्य योजनाकार शिक्षामन्त्रालय हो त्यस बाहेक शिक्षा विभाग, क्षेत्रीया शिक्षा निर्देसनालयहरू, जिल्ला शिक्षा कार्यालय हरू, परिक्षा नियन्त्रण कार्यालय सानोठिमी, उच्चमाध्यामीक शिक्षा परिषद,पाठ्यक्रम बिकास केन्द्र, बिभिन्न विश्वविधालयका परिक्षा नियन्त्रण कार्यलय बिकास बिश्तार तथा नियन्त्रणका क्षेत्रमा कार्यरत छन हरू समेत रहेका छन

नेपालका विश्वविधालय हरू

त्रिभुवन विश्वविधालय

त्रिभुवन विश्विविधालय नेपालको सबै भन्दा पुरानो र ठुलो राष्ट्रीय विश्विवधालय हो ।यो विश्विबिधालयको केन्द्रीय कार्यालय कृतीपुर काठमान्डौमा छ । हाल यो विश्वविधालयमा 150,00 विधार्थी अध्यनरत छन् । कृषी तथा पसु अध्यान संस्थान, वनबिज्ञान, इन्जीनीयरिङ, बिज्ञान तथा प्रबिधी, चिकित्शाशास्त्र, समाजबिज्ञान, मानवशास्त्र, ब्यवस्थापन, शिक्षा शास्त्र ,कानुन तथा मानविकीमा यो विश्वविधालय ले शिक्षा प्रदान गरिरहेको छ । यस विश्वविधालयका 60 आंगिक तथा 416 सम्वन्धन प्राप्त क्याम्पस रहेकाछन । यो विश्वविधालय ले हाल पनी नेपालको उच्चशिक्षामा 75 प्रतीसत भन्दा बढीको भार बोकीरहेको छ । साथै यो विश्वविधालय नेपालको थिंकटेङक को रूपमा पनी चिनिन्छ । www.tribhuvan-university.edu.np

महेन्द्र संस्कृत विश्वविधालय (हाल नेपाल संस्कृत बनाइएको )

नेपालको दोश्रो पुरानो र काठमान्डौ उपत्यका बाहीर दाङ जील्लमा स्थापित यो विश्वविधालय 1986मा स्थापना भएको हो । संस्कृत शिक्षाको उच्च तह आयुर्बेद, तथा आधुनीक शिक्षामा समेत पढाइ हुने यो विश्वविधालयको काठमान्डौ कार्यालय बसन्तपुर मा रहेको छ । www.msu.edu.np

काठमाडौं विश्वविधालय

1991को डिसेम्बर मा स्थापीत नेपालको पहीलो प्राइभेट विश्वविधालय काभ्रे जील्लाको धुलीखेलमा रहेको छ ब्यवस्थापन वाणीज्य, बिज्ञान तथा चिकीत्साशास्त्रको यो विश्वविधालयमा पढाइ हुने गरेको छ । हाल काठमान्डौ विश्वविधालयमा 2072 जती बिधार्थी अध्यानरत छन । www.ku.edu.np

पुर्वान्चल विश्वविधालय

पुर्वीनेपालको विराटनगर सहर मा स्थापीत नेपालको पहिलो क्षेत्रीय विश्वविधालय हो । यो विश्वविधालय सन् 1995 मा स्थापना भएको हो www.purbuniv.edu.np

पोखरा विश्वविधालय

पस्चीमान्चल नेपालको पोखरा सहरमा अवस्थीत छ । यो विश्वविधालय सन् 1996 मा स्थापीत भएको हो । हाल यस विश्वविधालयमा 4900 विधार्थी अध्यनरत छन ।यो विश्वविधालयमा संग आंगीक र संबन्धनप्राप्त गरी देशभरी 24 वटा क्याम्पस रहेका छन । www.pu.edu.np

लुम्वीनी विश्वविधालय

सन् 2005 मा स्थापीत यो विश्वविधालयमा आउदो शैक्षीक सत्र देखी मात्र बुध्द दर्शनमा पढाइ शुरू हुनेछ यो विश्वविधालय भगवान बुध्दको जन्मस्थल लुम्वीनी मा स्थापीत भएको छ ।

नेपाल कृषी तथा वन विश्वविधालय (निकट भविश्यमा स्थापना गरिने)

कृषीप्रधान नेपालमा कृषी तथा बातावरण जोगाउन वनको अझ महत्व दर्साउन त्रिभुवन विश्वविधालय अन्तर्गतको कृषी तथा पसुविज्ञान अध्यान संस्थान का भरतपुरको रामपुर स्थीत केन्द्रीय क्याम्पस लम्जुडको सुन्दर बजार कृषी क्याम्पस,पक्लीहवा भैरहवाको पक्लीहवा कृषी क्याम्पस का साथै हेटौडामा रहेको त्रिभुवन विश्वविधालय को वन बिज्ञान अध्यान संस्थानको केन्द्रीय क्याम्पस तथा पोखरा अवस्थीत वन बिज्ञान क्याम्पस लाइ मिलाइ कृषी तथा वन विश्वविधालय भरतपुर मा निकट भविश्यमा स्थापीत हुदैछ ।

मध्यपस्चिमाञ्चल विश्वविधालय(निकट भविश्यमा स्थापना गरिने)

सुर्खेतको वीरेन्द्रनगर मा उपकुलपतीको कर्यालय राखी मध्यपस्चीमाञ्चल बिकासक्षेत्र भरी क्यामपस बिस्तार गरिने छ । यो क्षेत्रीय विश्वविधालयको अवधारणा अनुरूप खोल्न लागीएको हो ।

सुदुरपस्चीमाञ्चल विश्वविधालय

डोटीको दिपायल वा कैलालीमा मा उपकुलपतीको कर्यालय राखी सुदुरपस्चीमाञ्चल बिकासक्षेत्र भरी क्याम्पस बिस्तार गरिने छ । यो विश्वविधालय पनी क्षेत्रीय विश्वविधालयको अवधारणा अनुरूप खोल्न लागीएको हो ।

खुल्ला विश्वविधालय

सरकारले खुला विश्वविधालयको विश्वभरी सफल अवधारणालाइ नेपालमा पनी कार्यान्वयन गर्न नेपालमा पनी खुल्ला विश्वविधालय खोल्ने घोषणा गरेको छ ।

श्वास्थ

नेपालमा धेरैपहिले देखी आयुर्वेद प्राकृतीक चिकित्सा पद्धती उपयोगमा थियो बैध र परंपरागत चिकित्सक हरू गाँउघर सहरमा श्वास्थ सेवा पुर्याउँदथे, उनीहरूको औसधीका श्रोतहरू नेपालको हिमाल देखी तराइ सम्मपाइने जडीबुटी हरूनै हुन्थे । आधुनीक चिकित्सा पद्धतीको शुरूवात राणा प्रधानमन्त्री जंगवाहादुर राणाको बेलायत यात्रा पछी दरवार भित्र शुरूभएतापनी नेपालमा आधुनीक चिकित्सा संस्थाको रूपामा राणा प्रधानमन्त्री वीर सम्सेरको पालमा मा काठामाण्डौमा सन १८८९ मा स्थापित वीर अस्पतालनै हो त्यसपछी चन्द्र समसेर को पाला मा स्थापीत त्रिचन्द्र सैनीक अस्पतालहो हाल नेपालका अस्पतालहरू सामन्यतया आयुर्वेद,प्रकृतीक चिकीत्सा तथा आधुनीक चिकीत्सा गरी सरकारी सेवा विधमान छ ।

सेना तथा सुरक्षा अंग

नेपालमा नेपाली सेना,नेपाली सैनिक विमान सेवा,नेपाल ससस्त्र प्रहरी बल,नेपाल प्रहरी,नेपाल ससस्त्र वनरक्षक तथा राष्ट्रीय अनुसन्धान विभाग नेपाल गरी सस्सत्र, तथा गुप्तचर सुरक्षा निकाय रहेका छन ।

संदर्भ

↑ नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३
↑ A Country Study: Nepal. Federal Research Division, Library of Congress. Retrieved on September 23, 2005.
↑ Timeline: Nepal. BBC News. Retrieved on September 29, 2005.
↑ Nepal. CIA World Factbook. Retrieved on सेप्टेम्बर २३, २००५.
↑ Nepal: Economy. MSN Encarta. Retrieved on September 23, 2005.
↑ Nepal. Factbook on Global Sexual Exploitation. Retrieved on September 23, 2005.

समाचार/समाचार ब्लग

Portal:नेपाल

	नेपाल
भूगोल : नेपालको भूगोल \| हिमाल \| पहाड \| महाभारत क्षृंखला \| भित्री मधेश \| चुरे \| तराई
विकास क्षेत्रहरु: पूर्वाञ्चल \| मध्यमाञ्चल \| पश्चिमाञ्चल \| मध्यपश्चिमाञ्चल \| सुदुरपश्चिमाञ्चल
भाषाहरु: नेपाली \| नेपाल भाषा \| तामाङ \| किरांत भाषाहरु \| गुरुङ भाषा \| मगर भाषा \| मैथिली \| भोजपुरी \| शेर्पा भाषा

	नेपाल
भूगोल : नेपालको भूगोल \| हिमाल \| पहाड \| महाभारत क्षृंखला \| भित्री मधेश \| चुरे \| तराई
विकास क्षेत्रहरु: पूर्वाञ्चल \| मध्यमाञ्चल \| पश्चिमाञ्चल \| मध्यपश्चिमाञ्चल \| सुदुरपश्चिमाञ्चल
भाषाहरु: नेपाली \| नेपाल भाषा \| तामाङ \| किरांत भाषाहरु \| गुरुङ भाषा \| मगर भाषा \| मैथिली \| भोजपुरी \| शेर्पा भाषा

नेपाल