Lengas indoeuropèas
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
L'indoeuropèu es una lenga parlada fa mai de quatre mila ans, que son existéncia es pas atestada dirèctament per de tèxtes, mas pel metòde comparatiu, çò es per la comparason entre las lengas que ne derivan.
Somari |
[Modificar] Gaireben dos sègles d'estudis indoeuropèus
A partir del sègle XVII, maites sabents europèus notèron de semblanças estranhas entre lo grègo, lo latin, lo persan e de lengas europèas recentas; mas duscas a aquel moment, per una interpretacion literala de la Bíblia, se considerava l'ebrieu coma la lenga maire de totas las autras.
Pasmens, la descobèrta pels europèus del sanscrit a la fin del sègle XVIII permetèt de pausar l'ipotèsi d'una origina comuna al latin, al grèc, al gotic, a las lengas celticas, al persan e al sanscrit. En 1813, l'anglés Thomas Young creava lo mot indoeuropèu que serviguèt a designar a l'encòp aquel grop de lengas e la lenga comuna que ne derivan totas.
Lo deschiframent del persan vièlh (1846), de l'itita (entre 1880 e 1915), del tokharian (1908) e mai recentament del micenian foguèron tant de grandas etapas que per la comparason totjorn mai afinada permetèron de reconstruire l'indoeuropèu ; se parla de reconstruccion extèrna. Un autre biais de procedir, mai aleatòri, es la reconstruccion intèrna, çò es per ipotèsi en partissent de çò jà reconstituit.
De la lenga los sabents an passat als indoeuropèus coma pòble, cercant a establir lor fogal original, las diferentas epòcas de lors migracions, lor organizacion sociala, lor religion, etc.
[Modificar] Las lengas indoeuropèas
Derivan dirèctament de l'indoeuropèu de lengas ancianas coma lo latin, lo grègo, lo celtic o lo sanscrit. De caduna d'aquelas lengas es eissit un grop de lengas.
[Modificar] Lengas latinas o romanicas
Las lengas romanicas son l'occitan, lo catalan, lo francés, lo francoprovençal, lo reto-romanic, l'italian, lo portugués, lo galhèc, lo sarde, lo romanés e lo dalmata.
[Modificar] Lengas germanicas
Aquelas lengas son l'alemand, l'anglés, lo neerlandés, lo frison e las lengas escandinavas (islandés, danés, norvegian, suedés).
[Modificar] Lengas eslavas
Las lengas eslavas, fòrça mai pròchas entre elas que las romanicas o las germanicas, comprenon un grop oriental amb lo rus, l'ucraïnian e lo bielorús, un grop occidental amb lo polonés, lo chèc, l'eslovac e lo sorab e un grop meridional amb l'eslovèn, lo sèrbi, lo croat, lo bosniac, lo serbo-croat, lo macedonian e lo bulgar.
[Modificar] Lengas indoeuropèas d'Índia
Las qu'an lo mai grand nombre de locutors son l'indi e lo bengalin.
Fa partida d'aquel grop lo romaní, la lenga dels gitanos.
[Modificar] Autras lengas
Son tanben indoeuropèas las doas lengas del grop baltic (lo lituan e lo leton), e mai lo grèc modèrne, l'albanés e l'armèni.
[Modificar] Fonologia
[Modificar] Las sonantas
Una de sas particularitats èran las "sonantas", de fonèmas que segon lo contèxte foncionavan coma de vocalas o coma de consonantas. L'indoeuropèu ne possedissiá sièis: /y/, /w/, /r/, /l/, /m/, /n/. Per exemple, a la desinéncia de l'acusatiu singular de la tresena declinason latina "(e)m" (sonanta consonantica) correspond la desinéncia grèca "a" (sonanta vocalica passada a la vocala "a"). Tanben, de lengas eslavas an servat de consonantas /l/ e /r/: chèc vlk, "lop", serbo-croat krv, "sang".
[Modificar] Las laringalas
Una autra de sas particularitats èran las "laringalas", de consonantas que se vocalizèron apuèi en "schwa" (lo son de l'"e" dicha "muda" en francés), o, al contacte d'autras vocalas, evoluiguèron en E, A e O: se nòtan alara respectivament H1, H2 e H3. Las laringalas foguèron descobèrtas amb lo metòde de la reconstruccion intèrna pel lingüista Ferdinand de Saussure. En trabalhant de cap al sistèma vocalic de l'indoeuropèu, aguèt l'idèa de pausar que l'alternància de las vocalas longas deviá èsser parallèla a la de las sequéncias vocala-sonanta, çò que se formulèt aa : ë = ey : i (on "aa" representa aicí per manca dels caractèrs especials la vocala "a" longa e "ë" lo son qu'avèm apelat schwa). Parlèt de "quasi-sonanta" a prepaus del schwa, que li dirián laringala apuèi, e que la a longa "aa" èra la resulta de la sequéncia qu'escrivèm eH2.
[Modificar] Morfologia
Per nos en tenir a dos aspèctes de la morfologia, parlarem de la rasic e de la declinason.
[Modificar] La rasic
La rasic es l'element lexical ultim de l'analisi morfologica. Per exemple, dins la forma verbala grèga "δεικνυμι", "mòstri", un còp identificats la desinéncia verbala "μι" e "νυ" qu'es un sufixe verbal, nos demòra "δεικ" ont podèm pas isolar maites elements: es donc la rasic. La rasic indoeuropèa se definís per sas consonantas. S'es reconstituit de rasics amb doas o tres consonantas; *deyk- (δεικ) es una rasic de tres consonantas (d, y, k). L'indoeuropèu coneis l'alternància vocalica dins las rasics, e mai dins las desinéncias. Un exemple amb una rasic que se presenta jos las formas *weyd-, *woyd,-, *wid e exprimís l'idèa de "veire", saber": la primièira se ditz qu'es al gras normal, la segonda forma al gras flexit e la darrièira al gras zèro. Del gras normal avèm en grèc ειδον "ai vist" (aorista) e del gras flexit οιδα "sabi" (perfièch amb sens de present); del gras zèro lo latin video e lo serbo-croat vidim, "vesi".
[Modificar] La declinason
Uèch cases i aviá en indoeuropèu: lo nominatiu, lo vocatiu, l'acusatiu, lo genitiu, lo datiu, lo locatiu, l'instrumental e l'ablatiu.
Se pòdon distinguir doas grandas classas de noms: los noms tematics, que lor tèma s'acaba per una vocala -o/-e que s'inserís entre lo radical e la desinéncia, e los noms atematics que lor tèma s'acaba en consonanta.
La declinason atematica es mai anciana. Es a l'origina de las "tresenas declinasons" del grègo e del latin (κóραξ, consul). La declinason tematica es a l'origina de las "segondas declinasons" (lógos, dominus). Vaquí sas desinéncias en indoeuropèu, grègo e latin: Nominatiu -o-s, gr. -os λóγoς, lat. -us dominus Vocatiu -e, gr. -e λóγε, lat. -e domine Acusatiu -o-m/n, gr. -on λóγον, lat. -um dominum Genitiu -os et -os-yo, gr. ou λóγου (< λóγοιο), lat. -i domini Datiu -o-ey, gr. -ô-y λóγωι, lat. -o domino Locatiu -e/o-i, gr. οικοι "a l'ostal", lat. humi "a tèrra" Instrumental -e/o-H1, sense continuacion en gr. e en lat. Ablatiu encara discutit, gr. a pas l'ablatiu, lat. ablatiu manlevat als pronoms
La declinason que sonan "primièira" del grègo e del latin, la dels noms feminins en -è o a (kefalè, rosa) ven d'una jos-categoria de la declinason atematica: la dels tèmas en laringala; la -a de "rosa", passada a -è en grègo atic, es eissida del grop -eH2. Amb lo temps aquel grop venguèt a foncionar coma la vocala tematica de la declinason d'aquel nom; a causa d'aquò se sona la declinason dels tèmas en laringala -eH2 "declinason paratematica".
