Język romski

Z Wikipedii

Romani / रोमानी छीब
Obszar	W diasporze, głównie w Europie, Azji i Ameryce
Liczba mówiących	4,8 milionów
Ranking	?
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki indoirańskie **Języki indyjskie ***Język romski
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	Shuto Orizari (Republika Macedonii), oficjalnie uznany za język mniejszości w Szwecji, pomocniczy język urzędowy 79 wiejskich regionów Rumunii i w 1 mieście (Budeşti)
Regulowany przez	brak oficjalnego organu
Kody języka
ISO 639-1	brak
ISO 639-2	rom
SIL	RMC - Romani, Carpathian RMN - Romani, Balkan RML - Romani, Baltic RMO - Romani, Sinte RMR - Caló RMY - Romani, Vlax RMU - Romani, Tavringer
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Romska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka romskiego

Język romski (romani chhib, रोमानी छीब) często określany potoczną nazwą język cygański) jest językiem indoeuropejskim z podrodziny indyjskiej (nowoindoaryjskiej). Wywodzi się bezpośrednio z sanskrytu. Posługują się nim Romowie oraz Sinti.

Należy zauważyć, że język romski nie należy do grupy języków romańskich (przypadkowa zbieżność nazw). W związku z tym tylko w niewielkim stopniu spokrewniony jest z rumuńskim i romansz (dialektem języka retoromańskiego), z którymi nie należy go mylić.

Spis treści 1 Klasyfikacja i pochodzenie 2 Historia 3 Dialekty 4 Współczesny romski 4.1 Alfabet 4.2 Deklinacja 4.3 Przykłady 5 Linki zewnętrzne 6 Bibliografia

[edytuj] Klasyfikacja i pochodzenie

Dopiero pod koniec XVIII wieku językoznawcy zdołali jednoznacznie sklasyfikować pochodzenie języka Cyganów dzięki odkryciu związków z dialektami północno-zachodnich Indii (przede wszystkim Pendżabu). Związki te pozwalają przypuszczać, że stamtąd właśnie wywodzą się przodkowie dzisiejszych Romów i Sinti. Nazwa własna tych drugich jest pokrewna toponimowi Sindh, nazwie prowincji w Pakistanie (oraz w indyjskich prowincjach Radżastan i Gujarat). Romski i pendżabski mają podobną leksykę i gramatykę.

Z kolei teoria ogłoszona w czasopiśmie Nature sugeruje, że romski najbliżej spokrewniony jest z językiem syngaleskim.

Romski jest językiem dość zróżnicowanym w zależności od miejsca osiedlenia posługujących się nim osób. Dlatego niektórzy językoznawcy uważają, że jest on raczej grupą blisko spokrewnionych dialektów lub podrodziną języków.

[edytuj] Historia

Nie istnieją wiarygodne źródła pisane dokumentujące najwczesnieszą historię Romów i ich języka. Co prawda jedenastowieczny perski poeta Firdausi wspomina o nich w poemacie epickim Shah Name pisząc o 10,000 czy 12,000 grajków Desi, których w V w. król Shankal z miasta Kanauj (w Sindh) podarował władcy perskiemu Bahramowi V. Współczesne badania dowodzą, że wspaniały dar był jedynie fantazją autora. Romski zalicza się bowiem do jezyków nowoindoaryjskich, które nie istniały w V wieku. Przodkowie Cyganów mogli zatem opuścić Półwysep Indyjski najwcześniej w czasach poety.

Około 1000 roku Mahmud z Ghazni szerząc islam podbił północno-zachodnie Indie (Kaszmir i Pendżab). Najazd wywołał spustoszenie i doprowadził do migracji na wielką skalę. W latach 1001 - 1026 muzułmańscy Ghaznawidzi siedemnastokrotnie napadali Pendżab i Sindh, zaciekle walcząc ze stawiającymi opór autochtonami. Kasta radźputów odgrywała pierwszoplanową rolę w tej walce. Jej członkowie wywodzili się z różnych jāti (kast) i - jak się przypuszcza - stanowili rodzaj najemnych sił powołanych specjalnie do zatrzymania najeźdźców. Oddziały radźputów przemieszczały się najczęściej wraz z rodzinami i sługami.

W języku romskim istnieją liczne ślady przemawiające za takim rozwojem wypadków. Większość słów odnoszących się do wojny i walki jest pochodzenia indoaryjskiego: bust (włócznia), patava (getry), xanrro (miecz) czy tover (topór). Także określenie wszystkich "nie-Romów" (gadź) pochodzi od prakryckiego słowa gajja (cywil). Ponad 80% romskich słów pochodzenia perskiego ma odpowiedniki w urdu. Język ten - również indoaryjski - rozwinął się wśród Desi (islamskich neofitów) oraz wśród wojowników pojmanych przez muzułmanów (słowo urdu znaczy obóz (wojskowy)). Istnieją podobieńtwa etniczne między Romami a kastą radźputów, co potwierdziły badania DNA. Według źródeł historycznych, Mahmud z Ghazni pojmał 500 tysięcy jeńców podczas inwazji na Sindh i Pendżab.

Choć imperium Ghaznawidów było wielojęzyczne, oficjalnie używano perskiego (dari). Wyjaśnia to sporą liczbę zapożyczeń, które zasiliły język romski, lecz nie wcześniej niż w XI stuleciu. Największe zmiany leksykalne mają związek z przemieszczaniem się Romów dalej na zachód. W 1038 roku Seldżukowie rozgromili Ghaznawidów. W 1071 roku podbili Armenię i wschodnią Anatolię. Podbojom towarzyszyła kolejna fala migracji z Azji Środkowej. Prawdopodobnie w tym okresie język romski uformował się jako rodzaj lingua franca z dialektów, którymi władali indyjscy antenaci dzisiejszych Cyganów.

Już w Anatolii język romski trafił w orbitę wpływów miejscowych dialektów greckich. Także języki innych ludów Anatolii odcisnęły trwałe piętno (szczególnie zaś język ormiański. W tym czasie zaszły najistotniejsze zmiany zarówno w systemie gramatycznym jak i w słownictwie języka romskiego od opuszczenia Półwyspu Indyjskiego.

Przypuszcza sie, że w Anatolii wytworzyło się poczucie wspólnoty Romów, którzy tam ostatecznie porzucili kastowe zaszłości. Jako jednolitej społeczności łatwiej było im dostosować się do lokalnych warunków i przetrwać na obczyźnie. Analiza słownictwa wskazuje, że pierwotnie Romowie wcale nie byli ludem wędrownym. Słowa takie jak kher (dom), udar (drzwi), "gav" (wioska), thagar (król), balo (świnia), khaini (kura) czy giv(pszenica) są wyraźnie indoaryjskie. Większość słownictwa związanego z przemieszczaniem się pochodzi zaś z Anatolii, gdzie Romowie najwyraźniej zmienili tryb życia. Na przykład, grast (koń) i char (trawa) pochodzą z ormiańskiego; vurdon (wóz) z kurdyjskiego; zaś drom (droga) i petalo (podkowa) z greckiego. Także nazwy własne metali (z wyjątkiem słów oznaczających "złoto", "srebro" i "żelazo") zostały zapożyczone od Greków i Ormian, tak samo jak nazwy narzędzi kowalskich.

Najazd Mongołów na Europę w pierwszej połowie XIII wieku rozpoczął następną falę migracji Romów na zachód. Ogromne przestrzenie rozdzielające poszczególne grupy doprowadziły do wtórnego zróżnicowania i w konsekwencji przyczyniły się do ponownego utworzenia szeregu (lokalnych) dialektów.

[edytuj] Dialekty

Współczesne dialekty języka romskiego są różnią się przede wszystkim słownictwem jakie zostało przyswojone przez poszczególne grupy po opuszczeniu Anatolii. Do tego dochodzą zmiany fonetyczne i różnice gramatyczne. W skrajnych wypadkach, ze względu na róźnice leksykalne, gramatyczne i fonetyczne, przedstawiciele dwóch różnych dialektów mogą mieć trudności w porozumieniu.

Niektóre grupy Romów zatraciły zupełnie swój język (jak np. Romowie Caló w Hiszpanii) lub posługują się językami miejscowymi z romskim słownictwem.

Długi czas obowiązywał podział na dwa zespoły dialektów romskich opisany przez w 1915 roku przez Bernarda Gillad Smitha:
- północnocygańskie (Vlach; Europa Środkowa - głównie Rumunia)
- południowocygańskie (wszystkie pozostałe; Europa Zachodnia i Południowa).

Z czasem podział ten poszerzono, rozróżniając także inne dialekty i uwzględniając lokalne warianty.

W ostatnich dzisięcioleciach językoznawcy opracowali nową systematykę opartą o rozwój historyczny i izoglos. W serii artykułów publikowanych począwszy od 1982, Marcel Courthiade zaproponował nowy podział. Skupił się na cechach dystynktywnych odróżniających trzy kolejne warstwy ekspansji i przyjął jako kryteria zmiany fonologiczne i gramatyczne. Odtworzył metodą porównawczą pierwszą warstwę - najbliższą anatolijskim dialektom romskim z XII wieku. Następnie ustalił dwie kolejne warstwy, z których trzecia reprezentuje dialekty najbardziej rozwinięte. Mianem "pogadialektów" nazwał (za dialektem Pogadi brytyjskich Cyganów) te, które posługując się językami nie-romskich zaszczepiły romskie słownictwo.

Tabela przedstawia różnice między dialektami:

warstwa 1	warstwa 2	warstwa 3
phirdom, phirdyom phirdyum, phirjum	phirdem	phirdem
guglipe(n)/guglipa guglibe(n)/gugliba	guglipe(n)/guglipa guglibe(n)/gugliba	guglimos
pani khoni kuni	pai, payi khoi, khoyi kui, kuyi	pai, payi khoi, khoyi kui, kuyi
ćhib	shib	shib
jeno	zheno	zheno
po	po/mai	mai

Pierwsza warstwa obejmuje najstarsze dialekty: Mechkari, Kabuji, Xanduri, Drindari, Erli, Arli, Bugurji, Mahajeri, Ursari (Rićhinari), Spoitori (Xoraxane), Karpatichi, Polska Roma, Kaale (z Finlandii), Sinto-manush oraz tzw. dialekty bałtyckie.

W drugiej warstwie są dialekty Chergari, Gurbeti, Jambashi, Fichiri, Filipiji i cała podrodzinę dialektów Vlach używaną w Rumunii i w Bułgarii.

Trzecia warstwa opisuje pozostałe dialekty Vlach, w tym Kelderari, Lowari, Machvano.

Romowie polscy posługują się 4 grupami dialektycznymi: dialektem Cyganów nizinnych, dialektem Cyganów górskich oraz kelderari i lowari.

[edytuj] Współczesny romski

Ponieważ język romski nie miał kultury pisanej, nie istnieją powszechnie uznawane zasady. W wielu krajach pracują nad wypracowaniem standardów niezależne grupy czy komitety. Usystematyzowanej odmiany romskiego używa się w Wojwodinie w Serbii. W Rumunii - kraju z największą populacją Cyganów - opracowano metodykę nauczania w oparciu o elementarz Gheorghe Sarău.

W innych rejonach językiem urzędowym są lokalne dialekty, np: w Šuto Orizari w Macedonii, w 79 regionach Rumunii i mieście Budeşti. Dialekt romskiego jest też pomocniczym językiem urzędowym w Szwecji.

W Polsce najbardziej popularnym dialektem języka romskiego jest Polskani Kalderashitsko. W Czechach i na Słowacji najczęściej używany jest dialekt Carpathian Romani.

[edytuj] Alfabet

Choć najstarsze zapisy języka romskiego w Europie pochodzą z XVI wieku, alfabet romski został wprowadzony dopiero w 1990 podczas IV Światowego Kongresu Romów w polskim Serocku:

Notacja Romani šib oparta jest na alfabecie łacińskim i korzysta z 46 znaków.

WIELKIE LITERY:

A Ä B C Ć Č D Ď E Ê F G Ǧ H I Î J K Ǩ L Ľ M N Ň O Ö P P̌ Q R Ŕ Ř S Ś Š T Ť U Ü V W X Y Z Ź Ž

małe litery:

a ä b c ć č d ď e ê f g ǧ h i î j k ǩ l ľ m n ň o ö p p̌ q r ŕ ř s ś š t ť u ü v w x y z ź ž.

Dwadzieścia z 46 liter to znaki narodowe, zapożyczone przede wszystkim z alfabetów języków słowiańskich.

Pomiomo standaryzacji, nie wszystkie główne dialekty romskie przyjęły ten system zapisu. Dwa z nich - dialekt Cyganów karpackich (Vlach) i fińskich (Kalo) - także posługują się znakami alfabetu łacińskiego, ale system notacji oparły o alfabety krajów zamieszkania.

[edytuj] Deklinacja

Deklinacja ma 8 przypadków i dwa rodzaje (męski i żeński). Oto przykład odmiany na przykładzie rzeczownika raklo (chłopiec):

liczba pojedyncza:

Mian.	rakl-o	chłopiec
Woł.	rakl-eja!	chłopcze!
Bier.	rakl-es	chłopca
Cel.	rakl-es-ke	chłopcu
Msc.	rakl-es-tar	o chłopcu
Abl.	rakl-es-tar	(bezpośr.) chłopca
Narz.	rakl-e-ha	z chłopcem
Dopeł.	rakl-es-kero	(dzierżaw.) chłopca

liczba mnoga:

Mian.	rakl-e	chłopcy
Woł.	rakl-ale!	chłopcy!
Bier.	rakl-en	chłopców
Cel.	rakl-en-ge	chłopcom
Msc.	rakl-en-de	o chłopcach
Abl.	rakl-en-dar	(bezpośr.) chłopców
Narz.	rakl-en-ca	z chłopcami
Dopeł.	rakl-en-gero	(dzierż.) chłopców

[edytuj] Przykłady

Tekst modlitwy Ojcze Nasz w dwóch dialektach języka cygańskiego:

- bałkański (ursári)

Amaro Dad,
Cai san opre and-o cero, ujo te avel Chio anau.
Avel Chio thagarimos.
cherdol-pe so Tu cames,
sar si and-o cero te avel i pe phuv.
Amaro marno orso ghesesko de-les amenghe aghes.
Hai iertisar-amenghe amare dosha,
sar i ame iertis colenghe cai cheren-amenghe dosa.
Hai na muk-amen te peras and-o bezeh, hai durau-ame nasulimastar.
Che Chiro si o thagarimos,
o zuralomos hai e slava, orcana.
Amin!

- angielski (angloromani)

Moro Dad,
so see adre mi Duvelesko keri,
te wel teero kralisom;
Too zee be kedo adre chik,
jaw see adre mi Duvelesko keri.hasa moro pele hoske pendzasz

Del mendi kova divvus moro divvusly mauro;
ta fordel mendi moro wafedo-kerimus,
pensa mendi fordels yon ta kairs wafedo aposh mendi,
ta lel mendi kek adre wafedo-kerimus.
Jaw keressa te righer mendi avri wafedo.
Jaw see ta jaw see.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Wikipedia w języku romskim

[edytuj] Bibliografia

• Gray, RD; Atkinson, QD (2003). "Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin." Nature. 426, 435-439.
• Hancock, Ian - Ame sam e rromane džene / We are the Romani People, The Open Society Institute, New York, 2001
• Masica, Colin, - The Indo-Aryan Languages, Cambridge: The University Press, 1991