Romowie
Z Wikipedii
| Romowie | |
 |
|
| Flaga Romów | |
| Liczebność ogółem | 8 - 10 mln |
| Regiony zamieszkania |  USA i  Kanada:ok. 1 mln  Hiszpania:600.000–800.000  Brazylia:600.000–1.000.000  Rumunia:535.140 (spis z 2002), inne źródła szacują populację na 1,8-2.5 mln  Słowacja:500,000  Egiptponad 0,5 mln  Bułgaria:370.908 (spis z 2001)  Rosja:183,000 (spis)  Grecja:105.899  Albania:70.000  Czarnogóra:14,000  Chorwacja:67.950  Macedonia:53.879 (spis z 2002)  Ukraina:48,000  Polska:15.000-50.000  Bośnia i Hercegowina:17.000 |
| Język | romski |
| Religie | głównie katolicyzm i prawosławie; niekiedy islam |
| Pokrewne grupy etniczne | Sinti, Indusi, Doma, Domba, Luli |
Romowie (Cyganie) są częściowo osiadłym ludem koczowniczym zamieszkującym Europę, zachodnią Azję, Afrykę, Amerykę i Australię. Ich praojczyzną są północno-zachodnie Indie, skąd wywędrowali ponad 1000 lat temu.
Spis treści |
[edytuj] Populacja
Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-10 mln. Większość zamieszkuje kraje europejskie. Choć największe skupiska znajdują się na Półwyspie Bałkańskim, duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej, krajach byłego Związku Radzieckiego, środkowej i zachodniej Europie, a także na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Południowej.
Do krajów z populacją Cyganów przekraczającą pół miliona należą: Rumunia, Egipt, Hiszpania, Bułgaria, Słowacja, Stany Zjednoczone, Meksyk, Brazylia i Argentyna. Znacznie mniejsze, choć wciąż liczne grupy spotykane są w krajach byłej Jugosławii, w Czechach, na Węgrzech, w Niemczech, w Grecji, we Włoszech, w Mołdowie oraz w Turcji.
Jednymi z największych skupisk Cyganów w Polsce są takie miasta jak Swarzędz, Konin i miasta śląskie. W Polsce mieszka ok. 12 tys. Cyganów.
[edytuj] Historia i pochodzenie
Najwcześniejsza historia Romów wciąż pozostaje zagadką. Nie udało się ustalić czy w kraju pochodzenia należeli do pariasów czy też pochodzili z różnych kast. Nie wiadomo też jakie okoliczności doprowadziły do migracji. Wiadomo jedynie, że pomiędzy VIII a X wiekiem opuścili w kilku etapach Półwysep Indyjski.
Jedna z teorii zakłada, że Romowie wywodzili się z niskich kast i stanowili armię najemników wysłaną na zachód, by przeciwstawić się militarnej ekspansji islamu. Nie można wykluczyć, że muzułmanie podbijający zachodnie Indie pojmali Romów i sprowadzili ze sobą już jako niewolników. Tam stali się zauważalną, odrębną społecznością. Według źródeł, Mahmud z Ghazni pojmał 500 tysięcy jeńców podczas inwazji na Sindh i Pendżab. Dlaczego Romowie nie wrócili do Indii i wybrali tułaczkę – pozostaje kolejną niewiadomą w ich historii.
Wydaje się jednak temu przeczyć ciągłość etniczna i językowa pomiędzy europejskimi Roma, poprzez bliskowschodnich Doma (Domari) po indyjskich Domba (Domari, Dommara, Domaki, Dombo, Domra, Domaka, Dombar). Tym ostatnim terminem określana jest w Indiach odrębna grupa etniczna i społeczna sytuująca się wśród najniższych warstw społecznych. Domba prowadzą tryb życia pod wieloma względami zbliżony do tego, który utożsamiany jest z Romami i Domami - między innymi zarabianie na życie muzykowaniem. Charakterystyczne, że jedno z perskich źródeł z VII wieku wspomina o grupie 10 tysięcy "wędrownych muzykantów" podarowanych perskiemu szachowi przez jednego z północnoindyjskich królów.
Możliwe jest wreszcie, że Romowie i Domowie wywodzą się z różnych grup pochodzenia indyjskiego (wędrowni muzykanci oraz jeńcy i niewolnicy), które połączyły się na terenie obecnego Iranu i Afganistanu.
Droga Romów do Europy wiodła przez Persję do Armenii i Azji Mniejszej (XI w.). Stamtąd część wyruszyła przez Bałkany (XIII-XIV w.) do Europy Środkowej (XV w.), pozostali przez Syrię, Afrykę Północną dotarli na Półwysep Iberyjski i dalej do Europy Zachodniej. W 1417 roku grupa Romów pojawiła się nad Łabą w Niemczech, później w Miśni i Saksonii, a w 1422 we włoskiej Bolonii. W roku 1427 grupa 120 Romów dotarła do Paryża. Obie fale spotkały się właśnie we Francji.
[edytuj] Genetyka
Współczesne badania genetyczne potwierdzają pochodzenie Romów z Półwyspu Indyjskiego. Przeprowadzono je na populacji bułgarskich, bałtyckich i rumuńskich Cyganów. Wyniki sugerują, że pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32-40 pokoleń temu. Była stosunkowo mała i liczyła prawdopodobnie około 1000 osób.
Teorie lingwistyczne zakładające, że Romowie wywodzą się z kasty wojowników znajdują wsparcie w genetyce. Częstotliwość występowania grup krwi w układach AB0 jest bowiem taka sama jak wśród wpółczesnej kasty na północy Indii.
[edytuj] Język
Cyganie posługują się licznymi dialektami języka romskiego (romani). Mimo silnego przywiązania do tradycji, niektóre grupy Romów zatraciły niemal zupełnie swój język, jak np. Romowie w Hiszpanii (Caló) czy w Wielkiej Brytanii.
Należy zauważyć, że nie istnieje jakikolwiek związek między etymologią słowa Romowie a nazwą miasta Rzym (Roma) czy też Rumunią i językiem rumuńskim.
[edytuj] Etymologia
[edytuj] Romowie
Większość Cyganów określa się mianem Rom, bez względu na przynależność do poszczególnych grup. Rom w języku romani, czyli po cygańsku, oznacza człowieka ale też mężczyznę i męża (por. romňi = kobieta lub żona; roma = ludzie) i wywodzi się od sanskryckiego doma. Według językoznawców, nazwa ta odnosiła się do członków tej samej kasty.
[edytuj] Cyganie
We współczesnych językach europejskich Romowie znani są pod różnymi nazwami, w większości zbliżonymi w brzmieniu do pol. Cygan. Dawniej łączono pochodzenie tego etnonimu zwykle, choć nieraz z różnymi zastrzeżeniami, ze źródłem greckim. Najnowszą pracą na ten temat jest artykuł w roczniku 'Studia Etymologica Cracoviensia' 7 (2002), str. 159-169, gdzie owa etymologia grecka została poddana słusznej krytyce ze względów fonetycznych i kulturowo-historycznych, a w jej miejsce zaproponowano nową, jak się wydaje: najlepszą dzisiaj, etymologię wyprowadzającą ten etnonim poprzez pośrednictwo języków słowiańskich ostatecznie z kipczackiego (z rodziny językowej tureckiej) wyrazu o znaczeniu 'biedny, ubogi'. Oto kilka przykładów:
- albański cigan
- bułgarski i serbski цигани (wym. 'ʦiɡəni)
- chorwacki Cigani
- czeski Cikán
- duński Sigøjner
- język niderlandzki i niemiecki Zigeuner
- francuski Roms, Gitans, Tsiganes, Tziganes, Manouches, Romanichels, Bohémiens, Sinti, Gens du Voyage
- fiński Mustalaiset ("czarniawy", musta znaczy "czarny" po fińsku)
- grecki τσιγγάνοι (wym. l. mn. ʦiŋˈɣani)
- hebrajski צוענים (wym. ʦoʕaˈnim)
- hiszpański Gitanos
- ladino Jinganos
- litewski Čigonai
- norweski Sigøyner
- portugalski ciganos
- rosyjski Цыгане (wym. 'ʦiɡənie)
- rumuński ţigani
- turecki Çingeneler (l.poj. Çingene)
- włoski zingari lub gitani
Węgierski termin Cigány najprawdopodobniej pochodzi od słowa szegény (wym. sɛɡeːɲ), co znaczy „zubożały, biedny”. W madziarskich dialektach wiejskich wymowa szegény jest bardzo zbliżona do wymowy słowa Cigány.
Inna teoria zakłada, że słowo Cygan pochodzi od nowogreckiego athiganoi (czyli nietykalni) – nazwy heretyckiej sekty w Bizancjum, którą przypominali późniejsi przybysze na teren cesarstwa.
[edytuj] Gypsies i Gitanos
Anglojęzyczne określenie gypsy (lub gipsy) pochodzi od błędnego przekonania, że Cyganie pochodzą z Egiptu (Egypt) skąd zostali wypędzeni za rzekome udzielenie schronienia dzieciątku Jezus. Podobne pochodzenie mają nazwy hiszpańska (Gitano) i francuska (Gitan).
W innych częściach świata Romów nazywa zupełnie inaczej co utwierdza w przekonaniu, że nazwa Cygan jest europejskim „wynalazkiem” – w Iranie کولی (Kowli); w Indiach Lambani, Lambadi, lub Rabari; po arabsku Ghajar غجري lub Nawar نوار; po kurdyjsku Qereçí albo Dom.
[edytuj] Obyczaje i kultura
 |
|
|
|
Ponieważ Romowie żyją w diasporze i podlegają rozmaitym wpływom lokalnym, ich kultura i organizacja społeczna podlegają silnemu zróżnicowaniu. Jednak wspólną cechą jest silne poczucie wspólnoty i przywiązanie do tradycji. Jest to najprawdopodobniej spuścizna podziału kastowego i wierzeń ich indyjskich przodków. Tezę tę potwierdza etymologia nazwy własnej – Roma.
[edytuj] Religia
Romowie nie mają własnej religii i przyjmują religię dominującą w kraju ich pobytu. Są wśród nich katolicy, prawosławni, i muzułmanie oraz Świadkowie Jehowy, jednak nie przywiązują zbytniej wagi do liturgii i łączą obrzędy religijne z własną tradycją.
Pierwotne wierzenia uformowały z czasem.Powstał skomplikowany system reguł moralnych czy zakazów stykania się z pewnymi przedmiotami, osobami albo zwierzętami lub zakazów dokonywania pewnych czynności. Uważa się, że w dawnej ojczyźnie Romowie byli wyznawcami hinduizmu. Teorię tę wspiera romskie słowo truszul oznaczające krzyż, które wywodzi się od nazwy trójzębu – atrybutu boga
[edytuj] Obyczaje
Cenią ponad wszystko związki rodzinne. Rolę autorytetu etycznego odgrywa powszechnie szanowana starszyzna. Jej przedstawiciele sprawują rolę sądu rozstrzygającego spory i waśnie oraz ciała stanowiącego prawo zwyczajowe romanipen. Normy moralne są ściśle przestrzegane w relacjach międzyludzkich. Cyganem jest ten, kto trzyma się zasad romanipen. Sprawia to, że Cyganie niechętnie podporządkowują się prawom i zwyczajom stanowionym przez „nie-Romów”.
W każdej grupie Romów romanipen oznacza to jednak coś trochę innego. Jak w każdej społeczności, tradycyjne zwyczaje ulegają zmianom w konfrontacji z życiem codziennym.
W wielu grupach na straży dobrych obyczajów wciąż stoi instytucja przyzwoitki, gdyż dziewictwo uważane jest za najcenniejszy skarb niezamężnej kobiety. Małżeństwa są często aranżowane, by utworzyć więzy krwi między rodzinami czy grupami. By wynagrodzić rodzicom stratę córki i zapewnić jej dobre traktowanie, rodzina pana młodego jest zobowiązana zapłacić okup.
Romowie przestrzegają złożonego systemu zachowań regulującego niemal wszelkie aspekty życia. Wiele zakazów dotyczy między innymi nieczystości kobiet w okresie menstruacji czy połogu, zakazu noszenia ubiorów eksponujących seksualność czy donoszenia na innych. Paznokcie u rąk i stóp muszą być spiłowane, a odzież okrywająca dolne części ciała prana jest osobno. Osobno myje się też naczynia i przedmioty mające kontakt z żywnością.
Zwyczaje praktykowane przez Romów obecne są w kulturach Indii wśród wyznawców hinduizmu, np. wśród mieszkańców Bengalu. Jednak w przeciwieństwie do hinduistów palących zwłoki, Romowie grzebią zmarłych. Wierzą bowiem, że dusza nie trafi do nieba dopóki ciało nie zostanie pochowane.
[edytuj] Zajęcia
Niektóre profesje Romów wywodzą się najprawdopodobniej jeszcze z Indii, np. wróżbiarstwo, obróbka metali, tresura zwierząt. Powszechne wśród nich były także handel końmi i ich leczenie. Ubodzy Cyganie w Karpatach zajmowali się przed laty tłuczeniem kamieni na budowy dróg. Współcześnie kobiety nadal uprawiają wróżbę, natomiast mężczyźni często muzykują lub zajmują się drobnym handlem.
Romowie coraz częściej podejmują powszechnie uprawiane zawody. Przeszkodami w zawodowej emancypacji są jednak tradycja, brak wymaganego wykształcenia i rozliczne uprzedzenia
[edytuj] Kultura niematerialna
Romowie przyciągali uwagę i intrygowali odmiennością. Odbiciem tego jest trop postaci Cygana w kulturze ludowej. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, Cygan stał się bohaterem licznych przysłów, opowieści czy obrzędów (np. w grupach kolędników). Kultura cygańska nie wywarła jednak znaczącego wpływu na większość społeczeństw autochtonicznych. Są jednak wyjątki, zwłaszcza dotyczące tradycji muzycznej. Poniżej podano wybrane przykłady.
[edytuj] Muzyka
Bogata tradycja muzyczna zasiliła folklor wielu narodów – m.in. Węgrów (orkiestry smyczkowe), Rosjan (chóry, solowy romans z towarzyszeniem gitary). Najwspanialej muzyka cygańska urozmaiciła folklor hiszpański, łącząc taniec z muzyką (gitary, kastaniety, klaskanie w dłonie) i śpiewem (tzw. canto flamenco).
[edytuj] Literatura
- Papusza (Panienka) – naprawdę Bronisława Wajs, autorka ballad i wierszy.
- Margita Reiznerová – zbiór baśni Suno (Sny); autorka pochodzi z Czechosłowacji, obecnie żyje w Belgii.
[edytuj] Teatr
- Pralipe (Braterstwo, założony w 1971 roku w Skopje)
- Romathan (Miejsce Romów, założony w 1992 roku w Koszycach)
- Romen (od 1931 w Moskwie).
[edytuj] Romowie w filmie
- W wielu filmach Emira Kusturicy, m.in.: Czas Cyganów i Czarny kot, biały kot.
- W Latcho Drom, Gadjo Dilo i Vengo w reżyserii Tony'ego Gatlifa.
- W trylogii Carlosa Saury, na którą składają się Krwawe gody, Carmen i Czarodziejska miłość.
- W Montoyas y Tarantos w reżyserii Vincenta Escrivy.
- W "Czlowiek który plakal", Johnny Depp gra cygana u boku Christiny Ricci
[edytuj] Romowie w świecie
[edytuj] Europa
Początkowo Cyganów przyjmowano w Europie przyjaźnie i z zaciekawieniem. Wędrowali jednak wśród ludów, dla których kawałek ziemi i dach nad głową były najwyższymi dobrami a praca wypełniała większość dnia. Całkowicie odmienny, swobodny styl życia wędrowców bez stałego zajęcia nie mieściły się w ramach przyjętych wzorów. Jak wszystko co odmienne i niezrozumiałe, budzili niechęć i lęk.
Praktycznie od początku usiłowano regulować życie Cyganów. W Hiszpanii w wiekach XV i XVIII uchwalono prawa zakazujące noszenia tradycyjnych strojów, używania języka romskiego czy kultywowania tradycji i zmuszające do osiedlenia się. W 1539 roku Cyganów wydalono z Francji na mocy edyktu. Podobnie było w Anglii, gdzie w roku 1530 nakazano Cyganom opuszczenie kraju pod groźbą więzienia. Cztery lata później więzienie zamieniono na karę śmierci.
Na Węgrzech i w Rumunii wielu zmuszono do odrabiania pańszczyzny. Szczególny był los Cyganów w Mołdawii, Wołoszczyźnie i Siedmiogrodzie. Od XVI w. aż do połowy wieku XIX traktowani byli jak niewolnicy i sprzedawani pojedynczo lub całymi rodzinami. Dopiero po 1856 r. wydano akt uwalniający Cyganów, co spowodowało ich dalszą wędrówkę do Europy Środkowej i dalej, do Ameryki. Wołoski kodeks karny z 1811 r. stwierdzał, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem. Właściciel miał prawo sprzedać na licytacji lub darować niewolników, a Cygan bez właściciela był uważany za własność księcia.
[edytuj] Ameryka
W XVI wieku wykorzystano zamorskie kolonie jako miejsce banicji Cyganów. Większość Romów trafiła za ocean jednak znacznie później. Przede wszystkim pod koniec XIX wieku przybyło wielu rumuńskich Cyganów. Przemierzali Amerykę taborami aż do czasów wielkiego kryzysu w latach 30 ubiegłego stulecia. W latach 40 większość osiadła w miastach Stanów Zjednoczonych i Kanady. Szacuje się, że w Ameryce Północnej żyje prawie milion osób pochodzenia cygańskiego.
[edytuj] Relacje z innymi nacjami
Emancypacja Cyganów postępuje powoli. Na przykład, w Wielkiej Brytanii długi czas odmawiano im prawa do obozowania. W krajach komunistycznych zmuszano do osiadłego trybu życia, mieszając ich z ludnością miejscową (np. Czechosłowacja). To z kolei stawało się zarzewiem konfliktów na tle kulturowym. Wielowiekowa tradycja niezależności nie wytrzymywała zderzenia z obowiązkiem podejmowania najemnej pracy.
W wielu państwach (głównie w krajach niemieckich) Cyganie padli ofiarą krwawych prześladowań, co spowodowało przyspieszenie ich dalszej migracji oraz utrwaliło izolację. W czasie II wojny światowej w niemieckich obozach koncentracyjnych (2 sierpnia 1944 roku zgładzony został Zigeunerlager w Brzezince) i licznych egzekucjach zginęło 400–500 tysięcy Cyganów. Ciągle wielu Europejczyków (zwłaszcza na wschodzie i w centrum kontynentu) uważa (zazwyczaj niesłusznie) Romów za złodziei, chuliganów i oszustów.
W 1971 r. pod Londynem odbył się I Światowy Kongres Cyganów. Zaprezentowano tam po raz pierwszy flagę cygańską i hymn oraz oficjalnie powołano Romani Unia, Światowy Związek Cyganów. W 1978 r. odbył się kolejny Kongres w Genewie, a w 1981 r. – w Getyndze. Zwrócono się do krajów członkowskich ONZ o uznanie Cyganów za odrębny naród i traktowanie ich jako pełnoprawnej mniejszości narodowej. Zalecono też używanie w językach narodowych określenia Rom w miejsce słowa Cygan. IV Kongres Romów odbył się pod Warszawą w 1990 r. a jednym z głównych tematów obrad była standaryzacja języka romani.
W 1993 r. Romani Unia przyjęta została do ONZ w charakterze członka – obserwatora.
[edytuj] Polscy Cyganie
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Romowie w Polsce.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Stowarzyszenie Romów w Polsce
- Związek Romów Polskich
- Romani Unia, witryna internetowa Hiszpańskiego Związku Romów (po hiszpańsku, romsku, angielsku)
- Romani World, witryna internetowa w języku angielskim + radio Cigány Vilag
- Cyganie dział w Muzeum Okręgowym w Tarnowie (po polsku, angielsku i romsku)
- Muzeum romské kultury w Brnie, Czechy (po czesku)
- Dokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma w Heidelbergu, Niemcy (po niemiecku i angielsku)
- RomNews Society (po niemiecku, angielsku i romsku)
- Europako Romano thaj Travelerengo Forumo (po francusku, angielsku i romsku)
- Wikipedia romska
- Specalized Library with Archive "Studii Romani" (English)
[edytuj] Bibliografia
- McDowell, Bart (1970). „Gypsies, Wanderers of the World”. National Geographic Society. ISBN 0870440888.
- „Gypsies, The World's Outsiders.” National Geographic, kwiecień 2001, 72-101.
- Luba Kalaydjieva; et al. (2001). „Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages.” European Journal of Human Genetics. 9, 97-104. dokument pdf
- Dena Ringold, Roma and the Transition in Central and Eastern Europe : Trends & Challenges, World Bank Publications, Washington DC, 2000, strony 3,5 i 7
