Dinosauriërs

Van Wikipedia

Dinosauriërs
Fossiel voorkomen: Vroeg-Trias tot Laat-Krijt

Replica van Diplodocus in het Londens Natuurhistorisch Museum

Rijk:	Animalia (Dieren)
Stam:	Chordata (Chordadieren)
Klasse:	Reptilia (Reptielen)

Superorde

Dinosauria

Kladen

Afbeeldingen Dinosauriërs

Dinosaurussen of Dinosauriërs (de laatste benaming is de correcte vertaling van Dinosauria, de wetenschappelijke Latijnse naam van de groep) vormen een belangrijke diergroep uit het Mesozoïcum. Deze groep, die dominant werd op het eind van het Trias en tijdens het Jura en Krijt de heersende groep landdieren vormde, bevat vermoedelijk de grootste landdieren die ooit geleefd hebben.

Traditioneel werden zij als een orde (of een aantal orden) binnen de klasse van de reptielen gezien, tegenwoordig worden ze soms als een afzonderlijke klasse beschouwd, maar meestal als een rangloze groep die meestal ook de vogels omvat, binnen de grotere groep der reptielen. Dinosauriërs worden gedefinieerd als alle afstammelingen van de laatste gemeenschappelijke voorouder van Iguanodon en Megalosaurus. Juist deze twee genera valt de eer te beurt, niet alleen als exemplaren van de Saurischia en de Ornithischia (zie verderop), maar ook omdat zij de twee als eerste beschreven dinosauriërs zijn.

[bewerk] Geschiedenis

Tijdens het Trias, 250 tot 210 miljoen jaar geleden, vormden alle continenten te zamen het oercontinent Pangaea. Uit reptielen van de groep der Archosauria (waartoe tegenwoordig alleen nog de krokodillen en de vogels behoren) ontstonden de eerste dinosauriërs. De meer oorspronkelijke voorouders waren kleine jagers die zich op vier poten voortbewogen. De poten stonden recht onder het lichaam in plaats van ernaast, zoals bij vroegere reptielen. Later ontstonden roofdieren die op twee poten rondrenden, de eerste Dinosauromorpha. Een latere deelgroep daarvan waren de dinosauriërs.

De dinosauriërs splitsen zich al vroeg (op z'n laatst midden-Trias) in twee takken, de Saurischia en de Ornithischia. De Saurischia leefden van het Trias tot het Krijt. Zij leefden alle op het land. De groep bestond uit twee onderverdelingen: de Theropoden - die waren overwegend vleeseters - en de Sauropodomorpha, planteneters, waaronder de bekende reuzenvormen met lange nekken. Als groep zijn de Saurischia te herkennen aan (en genoemd naar) de driestralige organisatie van het bekken, waarin het schaambeen naar voren is gericht: de "hagedis-heup". Dit is overigens een oorspronkelijke eigenschap van alle reptielen, een zogenaamde "plesiomorfie", die dus niet direct gebruikt kan worden om de groep Saurischia af te palen. De Ornithischia leefden vanaf het Boven-Trias tot het Boven-Krijt. Het waren op het land levende, plantenetende reptielen. Zij bezitten een afgeleide vierstralige organisatie van het bekken, waarin het schaambeen een naar voren gericht uitsteeksel bezit, maar verder naar achter gericht is: de "vogel-heup". Zo'n nieuwe eigenschap, een zogenaamde "apomorfie", kan wél gebruikt worden om een groep te onderscheiden. Overigens is het ondanks de naamgeving zo dat de vogels vrijwel zeker tot de Saurischia behoren.

De splitsing van Sauropodomorpha en Theropoden viel waarschijnlijk in het late Trias. Tijdens de Jura, 210 tot 140 miljoen jaar geleden, begon Pangaea uit elkaar te vallen. Via landtongen konden dieren eerst nog wel van de ene naar de andere plaats trekken. Tijdens het Krijt, 140 tot 65 miljoen jaar geleden, waren alle continenten uit elkaar gevallen. Zuid-Amerika kwam geïsoleerd te liggen, zodat daar hele nieuwe, opmerkelijke soorten ontstonden, zoals b.v. Giganotosaurus, een theropode die nog iets groter was dan de beruchte Tyrannosaurus uit Noord-Amerika en de Argentinosaurus, een gigantische sauropode. Hetzelfde deed zich voor in Afrika en India (toen nog een apart continent). Natuurlijk lijken deze nieuwe vondsten alleen dáárom vreemd omdat we toevallig de soorten uit Noord-Amerika eerder hebben leren kennen.

[bewerk] Uitsterven

Het staat vast dat de dinosauriërs - en diverse andere groepen, meest bekend zijn de ammonieten, de pterosauriërs en zeereptielen zoals de plesiosauriërs - vrij abrupt van de aardbodem verdwenen en wel tijdens de overgangsperiode van het Krijt (140 tot 65 miljoen jaar geleden) en het Tertiair (65 tot 2 miljoen jaar).

De meest gangbare theorie is dat 65 miljoen jaar geleden een grote meteoriet insloeg bij Mexico (de inslagkrater is de zgn. Chicxulubkrater). Hierdoor ontstond een enorme stofwolk die het klimaat ernstig ontregelde. Het zonlicht werd jarenlang tegengehouden waardoor het ijskoud werd en de meeste levende wezens uitstierven. Het is mogelijk dat de vernietigende kracht van de meteoriet onderschat wordt en dat deze het klimaat nog drastischer ontregelde dan al eerder gedacht, mogelijk doordat de meteoriet een aardkorstverschuiving teweeg bracht.

Het bestaan van de meteorietinslag zelf is algemeen aanvaard. Het bewijs hiervoor zou o.a. de wereldwijde aanwezigheid zijn van een laagje iridium op de Krijt-Tertiairgrens. Iridium is een zeldzaam element op aarde, maar komt in de rest van ons zonnestelsel veel voor. Ook zijn er vondsten van geschokt kwarts en mogelijke andere ejecta, en ook overblijfselen van zeer grote tsunamis in een grote cirkel rond Chicxulub. Toch zijn niet alle paleontologen het er over eens dat dit ook de (enige) oorzaak van het uitsterven van de dinosauriërs was.

Andere wetenschappers zijn van mening dat de grote uitsterving - of in ieder geval het begin hiervan - kort vóór de inslag al had plaatsgevonden. Zij geven bijvoorbeeld een klimaatverandering, bijvoorbeeld als gevolg van de sterk toegenomen vulkanische activiteit als meest waarschijnlijke oorzaak aan. Of het ontstaan van ziekte op grote schaal doordat grote groepen organismen die miljoenen jaren van elkaar gescheiden geweest waren en geen weerstand tegen elkaars ziektekiemen hadden opgebouwd elkaar tegen kwamen toen de continenten waarop zij leefden samenkwamen. Volgens nog een andere theorie was een omkering van het aardmagnetisch veld oftewel ompoling, na het langdurige uitblijven van dit proces, de voornaamste oorzaak. In het meest waarschijnlijke scenario spelen meerdere van deze mogelijkheden een rol: de meteorietinslag kon bijvoorbeeld juist zo vernietigend zijn omdat het ecosysteem in de voorgaande paar miljoen jaar al ontwricht en verzwakt was door iets anders.

Wat de oorzaak van het uitsterven ook precies was, vele kleinere dieren zoals insecten, amfibieën en zoogdieren (en een deel van de vogels) overleefden de ramp wel, waardoor zij de ruimte kregen om zich verder te ontwikkelen. Verreweg de meeste paleontologen nemen sinds het midden van de jaren negentig aan dat vogels dinosauriërs zijn, in de zin dat zij afstammen van een groep dinosauriërs die theropoden wordt genoemd. Als dat inderdaad waar is, zijn de dinosauriërs eigenlijk helemaal niet uitgestorven; er zijn tegenwoordig ongeveer tweemaal zoveel soorten vogels als zoogdieren.

[bewerk] Ontdekkingsgeschiedenis

Iguanodon, zoals voorgesteld door Samuel Goodrich, 1859

Iguanodon, hedendaagse voorstelling

De eerste dinosauriërs werden ontdekt in de jaren '20 van de 19e eeuw, in Engeland. Het waren Iguanodon, waarvan in 1822 een tand werd ontdekt, maar die pas in 1825 werd beschreven door Mantell, en Megalosaurus, ontdekt in 1824 (beschreven door Buckland). In 1841 werd het de anatoom Richard Owen duidelijk dat het hier een aparte diergroep betrof, die hij in 1842 de Dinosauria doopte, naar het Griekse "deinos", hier in de betekenis van "geducht" en "sauros": letterlijk "hagedis", maar hier in de betekenis van "reptiel".

Rond 1880 werd in de Verenigde Staten verwoed naar skeletten van dinosauriërs gezocht. Twee rivaliserende wetenschappers, Edward Drinker Cope en Othniel Charles Marsh, probeerden elk zoveel mogelijk dinosauriërs te verkrijgen, te benoemen en te beschrijven. Maar ook elders in de wereld werden dinosauriërs gevonden. Zeer bekend is de vondst van een aantal complete Iguanodon-skeletten in een kolenmijn in het Belgische Bernissart in 1878. Deze zijn nu te bewonderen in het natuurhistorisch museum van Brussel. In 1887 gebruikte Harry Govier Seely de structuur van het bekken om de dinosauriërs in Saurischia en de Ornithischia onder te verdelen.

Terwijl ze in het begin van de twintigste eeuw nog in het middelpunt van de belangstelling stonden, ebde de professionele interesse in het midden van die eeuw snel weg. Dinosauriërs werden nu als grote, logge, onderontwikkelde en in ieder geval koudbloedige wezens gezien. Pas in de jaren '60 kwam daarin verandering, door de vondst van Deinonychus. De Amerikaanse paleontoloog Robert Bakker verkondigde in 1972 de theorie dat dinosauriërs warmbloedig waren, en zeker vrij actieve wezens; dat laatste wordt nu tamelijk algemeen aanvaard. Zijn toenmalige medewerker, de paleontoloog en beeldend kunstenaar Gregory S. Paul gaf ze een bij die theorie passend nieuw uiterlijk dat door latere tekenaars meestal overgenomen werd. Ook de meteoortheorie uit 1979 voor het einde van de dinosauriërs, de ontdekking door de (toen nog) amateurpaleontoloog Jack Horner van Maiasaura, die klaarblijkelijk broedzorg kende, en Spielbergs film Jurassic Park uit 1993 brachten de dinosauriërs opnieuw in de belangstelling, en beïnvloedden de ideeën die over ze leefden sterk.