Castelhan
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
| Castelhan (Español/Castellano) | |
|---|---|
| Parlat en : | Espanha, Mexic, Argentina, Saara Occidental e 20 autres païses (principals) |
| Regions : | Euròpa, America (principals) |
| Parlat per : | 330 milions (1èra lenga); 420 milions (1èra e segonda lenga) personas |
| Classament : | 2ena mai parlada |
| Tipologia : | SVO + VSO [1] |
| Familha lingüistica : | grop indoeuropèu Latin |
| Estatut oficial | |
| Lenga oficiala de : | Argentina, Bolívia, Chile, Colómbia, Còsta Rica, Cuba, Eqüator, Espanha, Estats Units (Puerto Rico, Nòu Mexic), Guatemala, Guinèa Eqüatoriala, Mexic, Honduras, Panamà, Paraguai, Lo Salvador, Peró, Republica Dominicana, Sahara Occidental, Uruguai, Veneçuèla, l'Organizacion de las Nacions Unidas e l'Union Europèa |
| Acadèmia : | Reiala Acadèmia Espanhòla (Real Academia Española) |
| ISO 639-1 | es |
| ISO 639-2 (B) | spa |
| ISO 639-2 (T) | - |
| Mòstra: | Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme Artículo 1 |
| Veire tanben : Indoeuropèu – lenga, lista de lengas | |
Lo castelhan o espanhòu (reg. espanhòl) (nom autoctòn: castellano, español) qu'ei ua lenga romanica que la soa varietat estandard ei originària de la region de Castelha dont pòrta lo nom. Au dia de uei, que's parla en tota Espanha e en un sarròt de país deu continent american. Que compta 330 milions de persones, 450 milions en comptant los qui'u parlan com segonda lenga.
Que hè partida deu grop de las lengas indoeuropèas, e a l'interior d'aqueras, de las lengas latinas. Per aquò, per rasons istoricas (preséncia aràbia e musulmana en Espanha durant sèt sègles), que possedeish ua grana quantitat d'elements arabis.
Somari |
[Modificar] Istòria
La lenga castelhana que's desvolopè dens lo centre-nòrd de la peninsula Iberica, a partir deu latin vulgar, dab l'influéncia d'un substrat celtic e d'un substrat basc, e la d'un superestrat arabi. Entermiei las caracteristicas deu castelhan que trobam la lenicion (latin: vita, castelhan: vida), la palatalizacion (lat annum, cast año), e la diftongacion de las vocalas bracas e e o deu latin vulgar (lat terra, cast tierra; lat novum, cast nuevo); d'aubuns d'aqueths cambiaments fonologics que's tròban en d'autas lengas romanicas.
Durant la Reconquèsta, aqueth dialècte deu nòrd que s'espandí de cap au sud e a d'autas regions de la peninsula Iberica.
Lo prumèr diccionari latin-castelhan (Gramática de la Lengua Castellana) qu'estó publicat a Salamanca en 1492 per Elio Antonio de Nebrija. A comptar deu sègle XVI, dab la colonizacion espanhòla, la lenga castelhana que ganhè l'America e d'aubuas regions de l'Asia. Au sègle XX, que s'introdusí en Guinèa Eqüatoriala e au Saara Occidentau.
[Modificar] Distribucion geografica
Lo domeni primitiu deu castelhan qu'èra lo nòrd de la Castelha actuala. Dab la Reconquista, lo castelhan que hasó recular au sud lo mossarabi e l'arabi. Atau, dempuish la fin de l'Edat Mejana, lo domeni de basa deu castelhan qu'ei la part mei grana e mei centrala d'Espanha, de Castelha dinc a Andalosia, sens las zonas perifericas on i a lengas minorizadas (çò ei: occitan a Aran, catalan, basco e galèc; daubuns que pensan que l'astrurleonés e l'aragonés non son pas tanpauc integrables dens lo castelhan).
Lo castelhan qu'ei ua de las lengas oficiaus de l'ONU, de l'Union Europèa e de l'Union Africana.
Dab mei de 100 milions d'habitants, Mexic que compta la mei importanta poblacion de lenga castelhana deu monde. Apuish qu'arriban las de Colombia (44 milions), Espanha (43 milions), Argentina (39 milions) e los Estats Units (30 milions).
Lo castelhan qu'ei la lenga oficiau de 20 Estats: Argentina, Bolívia (cooficiau dab lo quechua e l'aimara), Colómbia, la Còsta Rica, Cuba, Espanha (cooficiau dab l'occitan en Aran, lo catalan, lo basco, e lo galèc), l'Eqüator, Lo Salvador, la Guinèa Eqüatoriala (cooficiau dab lo francés), Guatemala, Honduras, Mexic, Nicaragua, Panamà, Paraguai (cooficiau dab lo guaraní), Peró (cooficiau dab lo quíchoa e l'aimara), la Republica Dominicana, Uruguai, Veneçuela e Chile.
Aus Estats Units, lo castelhan qu'ei parlat per 40 milions de personas ; qu'ei cooficiau dens l'estat deu Nòu Mexic e dens lo territòri de Puerto Rico.
| Òrdre alfabetic | Nombre de parlaires natius |
|---|---|
|
|
| Es pas de bon determinar lo nombre exacte de castelhanofòns perque totes los pòbles que demòran dins un país ont lo castelhan es lenga oficiala lo parlan pas. | |
[Modificar] Fonologia
Lo sistèma consonantic deu castelhan qu'a coneishut cambiaments deus importants qui'u separan de la rèsta de las lengas ibericas:
- La /f/ iniciau qu'a evoluit de cap a ua /h/ aspirada; puish l'aspiracion que s'ei esmudida enqüèra que l'ortografia la consèrve ("facer"-->"hacer")
- La consonanta b e la v qu'an lo medish son bilabiau oclusiu, la reparticion enter las duas realizacions graficas que's hè generaument segon l'etimologia.
- La consonanta sonòra alveolara fricativa z (qui s'escrivè "s" enter duas vocalas, com en occitan), que prenó lo son de l'alveolara fricativa shorda /s/ (qui s'escrivè "ss" enter duas vocalas, com en occitan tanben).
- L'africada pòst-alveolara sonòra /δ/ (qui s'escrivè "z"), que s'eishordí en (/ts/), (com la "ç", "ce", "ci" deu castelhan ancian), e au nòrd d'Espanha aqueth son /ts/ que devienó la consonanta interdentau /θ/, (qui s'escriu uei lo dia "z", "ce", "ci"), mes au sud d'Espanha e en America latina que devienó /s/.
- La fricativa pòst-alveolara sonòra /ʒ/ (qui s'escrivè "j, "ge", "gi", e se prononciava com en francés o en parlars gascons que i a (Auloron, Aussau)), que s'uní dab lo de la shorda /ʃ/ (qui s'escrivè "x" e se prononciava com la x deu gascon ancian). Posteriorament, qu'evoluí de cap a /x/ (qui ei lo son qui aperam a còps "de la jota espanhòla, e qui existeish tanben en alemand (escrivut ch), en breton (escrivut c'h), en arab (transcrivut kh). Lo castelhan actuau qu'a guardat las grafias "j", "ge", "gi").
Totun, la prononciacion anciana deu castelhan que s'ei conservada en judèo-espanhòu, la lenga deus judius sefarditas, parlada peus descendents deus judius sefarditas expulsats d'Espanha au sègle XV.
[Modificar] Sintaxi
Entà destacar un sol trèit sintaxic originau deu castelhan, citem l'emplec, en cas que i a, de la preposicion a, davant un complement d'objècte dirècte. Aqueth emplec qu'existeish tanben en gascon mes n'i ei pas tant espandit: ¿Le conoces a aquel hombre?, "E coneishes ad aqueth òmi?"; Veo a Pedro, "Que vei (a) Pèir".
[Modificar] Variacions dialectaus
Imatge:Dialèctes del castelhan Qu'existeishen variacions dialectaus de las importantas dens las regions d'Espanha e d'America. La prononciacion castelhana deu nòrd-centre d'Espanha, qu'ei considerada com l'estandard internacionau, e las diferéncias que son granas dab lo castelhan d'America Latina, mes tanben de regions com Andalosia.
[Modificar] Diccionaris
- Diccionari Aranés - Catalan - Castelhan - Francés
- Catalan 101 Learn Catalan online
