Jan Klemens Branicki (hetman)

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Jan Klemens Branicki

Herb	Gryf
Data urodzenia	21 września 1689
Miejsce urodzenia	Tykocin
Data śmierci	9 października 1771
Miejsce śmierci	Białystok

Rodzina	Braniccy
Rodzice	Stefan Mikołaj Branicki Katarzyna Scholastyka Sapieha
Małżonek	Katarzyna Barbara Radziwiłł, Barbara Szembek, Izabella Poniatowska
Dzieci	z Katarzyną Barbarą Radziwiłł: Krystyna Branicka

Jan Klemens Branicki herbu Gryf (ur. 21 września 1689 w Tykocinie lub Białymstoku, zm. 9 października 1771 r. w Białymstoku) – miecznik wielki koronny, hetman polny koronny (1735^[1]-1752^[2]), hetman wielki koronny (1752), kasztelan krakowski, wojewoda krakowski od 1746, jeden z największych polskich magnatów XVIII w. Ostatni męski przedstawiciel rodu Branickich herbu Gryf.

Był jedynym synem wojewody podlaskiego Stefana Mikołaja Branickiego i Katarzyny z Sapiehów. Drugie imię, Klemens, przybrał później, zamiast nadanego na chrzcie imienia Kazimierz, nawiązując tym do tradycji rodu, w którym imiona Jan Klemens nosili zasłużeni przodkowie. Rodzice wybrali dla niego karierę wojskową.

[edytuj] Młodość

W celu zapoznania się z uważaną wówczas za przodującą francuską sztuką wojskową, służył w młodości w wojsku francuskim. Do Polski wrócił w 1709 r. W tym samym roku umarł jego ojciec.

Młodego, obiecującego, ale pozbawionego doświadczenia politycznego magnata chciały skaptować dla siebie różne, zwalczające się nawzajem stronnictwa. Branicki związał się z kanclerzem litewskim Karolem Stanisławem Radziwiłłem. Ożenił się z jego córką Katarzyną (1709) i zasadniczo, mimo przejściowych związków z Czartoryskimi, przez całe życie wspierał działania Radziwiłłów i frakcji patriotów, dążących do utrzymania ustroju Rzeczypospolitej.

Przez następne kilkanaście lat nie udzielał się praktycznie publicznie, czas spędzając głównie na upiększaniu wraz z żoną wersalu podlaskiego oraz zabawach i hulankach w magnackich siedzibach i na królewskim dworze Augusta II. Był w tym czasie nienajpośledniejszym członkiem Bractwa Wrogów Wstrzemięźliwości, któremu patronował August Mocny. Pozycja społeczna i majątkowa Jana Klemensa powodowała, że nie zapominano o nim przy rozdawnictwie dochodowych beneficjów i urzędów. Teść załatwił mu jeszcze w 1709 r. starostwo brańskie. Następnie otrzymał starostwo bielskie (1719) i krośnieńskie (1720). W 1723 r. został podczaszym litewskim, a w 1724 rozpoczął karierę wojskową od chorążostwa koronnego. Już w lutym 1726 r. udało mu się uzyskać ważne stanowisko generała artylerii koronnej po zmarłym Janie Stanisławie Kątskim. W tym też roku miał okazję zaprezentować szerokiej publiczności swój słynny już białostocki pałac, a jednocześnie zaskarbić sobie królewską wdzięczność, został wówczas kawalerem Orderu Orła Białego. Przez kilka miesięcy gościł króla, który zachorował podczas powrotu z sejmu w Grodnie. Około 1730 roku zmarła pierwsza żona Branickiego. Drugie małżeństwo z Barbarą Szembekówną, rozwiedzioną z Sewerynem Rzewuskim^[3], zostało szybko rozwiązane już po 2 latach^[4].

W 1733 r. opowiedział się za Augustem III. Powracającego z koronacji królewskiej w Krakowie generała artylerii uwięzili walczący w obronie interesów Stanisława Leszczyńskiego, konfederaci dzikowscy pod przewodnictwem Adama Tarły. Branicki, który poddał się konfederatom bez jednego wystrzału, kilka miesięcy spędził jako więzień w Jarosławiu i Kamieńcu. Został uwolniony przez wojsko rosyjskie wspierające Augusta III. Wierność królowi wynagrodzona została mianowaniem 9 listopada 1735 r. niemającego zasług wojskowych Jana Klemensa Branickiego hetmanem polnym koronnym. Postawiło to go wśród najważniejszych dygnitarzy królestwa. Nadal zbierał również intratne starostwa. W 1744 r. mościskie, a w 1750 złotoryjskie. Pozycję magnata utwierdziło mianowanie go przez króla w 1746 r. wojewodą krakowskim, jednym z trzech najbardziej prestiżowych świeckich urzędników senatorskich. W 1745 r. Branicki założył w Białymstoku pierwszą w Polsce uczelnię wojskową – Wojskową Szkołę Budownictwa i Inżynierii.

[edytuj] Lata dojrzałe

Jan Klemens Branicki. Portret pędzla Augustyna Mirysa

Wyrastającego na ważną postać publiczną i zdobywającego wpływy w wojsku hetmana starali się przeciągnąć na swoją stronę Czartoryscy. Celowi temu miało służyć małżeństwo Branickiego z młodziutką wówczas Izabellą Poniatowską (koniec 1748)^[5]. Zabiegi te nie dały jednak długotrwałego rezultatu. Gdy w 1751 roku umarł hetman wielki koronny Józef Potocki, Branicki w naturalny sposób, ze względu na piastowane stanowiska i majątek, stał się przywódcą będącego w opozycji do Familii stronnictwa patriotycznego. Buławę wielką otrzymał 5 czerwca 1752 roku.

Niemający zbytniego doświadczenia wojskowego, niezbyt również, według świadectwa współczesnych, grzeszący roztropnością oraz podatny na naciski i pochlebstwa magnat, stał się przedmiotem intryg i gier politycznych. Już wcześniej ulegał, będącemu agentem francuskim, generałowi Andrzejowi Mokronowskiemu, częstemu gościowi w Białymstoku, posądzanemu zresztą o zażyłe kontakty z młodą żoną hetmana. Teraz nad Branickim pracował ambasador Francji. Wojewoda krakowski, hetman wielki koronny, jeden z najbogatszych ludzi w Rzeczypospolitej zaczął od rządu francuskiego pobierać pensję i realizować francuską politykę. Utrzymywał też kontakty z dworem pruskim.

W czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) hetman nie podejmował praktycznie żadnych środków przeciwko naruszeniom granic Polski przez obce armie. Konflikt na tym tle z Potockimi oraz sojusz Francji z Rosją i Habsburgami przeciw Prusom spowodowały zagubienie przywódcy partii hetmańskiej i jego ponowne zbliżenie ok. 1759 r. do Czartoryskich. W tym czasie Branicki stał się reformatorem. Pod jego patronatem powstał memoriał Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie, postulujący m.in. zniesienie liberum veto. W 1762 r. hetman wielki koronny został kasztelanem krakowskim, tym samym piastował dwie najwyższe godności świeckie w królestwie. Myślał już w tym czasie o wystawieniu swojej kandydatury podczas nieuchronnie zbliżającej się elekcji po schorowanym Auguście III. Plany te doprowadziły do poróżnienia z Czartoryskimi, gdy stało się jasne, że mają oni swojego kandydata w osobie wojewody ruskiego Augusta Aleksandra Czartoryskiego.

[edytuj] Schyłek życia

Branicki zbliżył się do dworskiej partii saskiej i skupił wokół siebie przeciwników Czartoryskich. Na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. "piastowski" kandydat na króla przegrał z Czartoryskimi wspieranymi przez Rosjan. Próbował uzyskać pomoc Turcji i chciał organizować zbrojny opór. Czartoryscy doprowadzili do pozbawienia hetmana władzy nad wojskiem ustanawiając Komisję Wojskową Koronną. 75-letni Branicki szybko został zmuszony przez wojska Familii i rosyjskie, dowodzone przez Franciszka Ksawerego Branickiego (z innej linii Branickich, późniejszego hetmana wielkiego i targowiczanina), do wycofania się na Węgry. Dzięki wstawiennictwu dyplomacji francuskiej oraz pośrednictwu żony (siostry nowego króla) doszedł do porozumienia z Familią i powrócił do ukochanego Białegostoku.

Pozbawiony faktycznego wpływu politycznego i podeszły już wiekiem Branicki nie mógł wybaczyć Czartoryskim doznanych upokorzeń. Niegdysiejszy protektor Konarskiego ostrzegał przed nimi dwór berliński i petersburski zarzucając im, że dążą do zniesienia liberum veto. W kontrolowanej przez ambasadora rosyjskiego w Rzeczypospolitej, antykrólewskiej konfederacji radomskiej (1767 – 1768), widział szansę na powrót do znaczenia politycznego i przywrócenie hetmańskich prerogatyw. Szybko jednak zrozumiał, że dla aroganckiego posła rosyjskiego Mikołaja Repnina jest jedynie pionkiem w grze o przywołanie do porządku, czyli posłuszeństwa wobec Rosji, Czartoryskich i Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wziął udział w przygotowaniu konfederacji barskiej (1768-1772). Ze względu na wiek, czynny udział w działaniach zbrojnych był dla niego już niemożliwy. Udzielał jednak konfederatom wsparcia finansowego.

Zmarł w Białymstoku 9 października 1771 roku. Pochowany został w Krakowie w kościele św. św. Piotra i Pawła, natomiast z fundacji żony Izabeli w 1778 w starym kościele farnym w Białymstoku ustawiono pomnik hetmana.

[edytuj] Kontrowersje

Ocena Jana Klemensa Branickiego jako postaci historycznej nie jest zasadniczo pozytywna. Był typowym przedstawicielem XVIII-wiecznej magnaterii z jej przywarami. Nie można mu odmówić patriotyzmu, rozumianego jednak w swoisty sposób i zdominowanego przez osobiste ambicje, które powodowały dostosowywanie działań politycznych do prywatnych oczekiwań. Próby wykorzystywania pomocy obcych dworów i wojsk były wówczas na porządku dziennym i w tym względzie Branicki nie wyróżniał się na niekorzyść w stosunku do swoich głównych przeciwników, Czartoryskich. Charakteryzowany przez współczesnych jako człowiek wzrostu miernego, twarzy miłej, przystojny, noszący się po polsku, z reprezentacyjnymi manierami byłby dobrym marszałkiem nadwornym. Okoliczności uczyniły go hetmanem i jednym z głównych rozgrywających sceny politycznej. Ta rola raczej go przerosła.

[edytuj] Przypisy

↑ Wg innych źródeł 1736.
↑ Podawana jest w źródłach też data 1751.
↑ Powodem rozwodu była jawna zdrada małżeńska.
↑ Rozwód z uwagi na niewierność obydwojga małżonków, żona została odprawiona zaopatrzona w starostwa: mościckie, bielskie i krośnieńskie.
↑ Oboje małżonkowie nie dochowywali sobie wierności małżeńskiej.