Asturies

De Uiquipedia

Comunidá Autónoma del
Principáu d'Asturies
Comunidad Autónoma del
Principado de Asturias


(En detalle)	(En detalle)

Población (2005)
-Habitantes
-Densidá
-% d'España

Puestu: 12
1.076.635 habitantes
101,53 hab/km²
2,44 %

Superficie
-Total
-% d'España

Puestu: 10
10.604 km²
2,1 %

Asturianu, asturiana

Representación parlamentaria
-Congresu
-Senáu

8 escaños
2 escaños

Presidente

Vicente Álvarez Areces (PSOE)

http://www.princast.es/

¹ L'asturianu goza d'especial protección según l'estatutu d'autonomía

Asturies ye una Comunidá Autónoma del noroeste de la Península Ibérica dientro d'España. Llenda al oeste con Galicia, al sur con Castiella y Lleón y al este con Cantabria.

Alministrativamente ta dixebrada en conceyos y caltién el títulu de Principáu pol mor de que'l Reinu d'Asturies fora l'orixe hestóricu del Reinu d'España. Anguaño, el Príncipe d'Asturies ye l'heriede de la Xefatura del Estáu d'España, siendo esti títulu una tradición que remanez del sieglu XIV.

Nun ye Asturies una de les trés nacionalidaes históriques reconocíes, (Cataluña,País Vascu y Galicia), pero sí presenta los sos trazos diferenciales, como una llingua (non oficial), unos símbolos d'identidá, un padrimoniu cultural, una hestoria llariega con dómines de soberanía incluyíes y una serie de tradiciones (como pue ser la sidra), etc.

Asturies tien un territoriu de más de diez mil kilómetros cuadraos, y una población, en retrocesu, que supera'l millón d'habitantes, que falen castellanu y asturianu. Na fastera occidental, na llende con Galicia fálase la llingua de transición eonaviega.

La so capital ye la ciudá d'Uviéu y Xixón ye la de mayor población. Avilés, Siero, Mieres o Llangréu son otros de los conceyos de más población.

Tabla de conteníos

1 Xeografía
- 1.1 Relieve asturianu
- 1.2 Ríos, llagos ya embalses
2 Etimoloxía
3 Demografía
4 Política
5 Historia
6 Arte
7 Gastronomía
8 Lliteratura
9 Música
10 Natura
- 10.1 Problemes medioambientales
11 Deporte
12 Ver tamién
13 Enllaces esternos

[editar] Xeografía

Semeya d'Asturies fecha dende un satélite en xineru de 2003.

Divisiones alministratives

Tres la muerte del rei Pelayo (737), el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño.

Ye nel llibru Liber Testamentorum pelayianu del sieglu XII, u se define'l territoriu de la provincia asturiense del Reinu de Lleón:

Intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur Ove usque in flumin quod dicitur Deva (Sigún él, el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar, y dende'l ríu Eo fasta'l ríu Deva).

Nos más de los mapes cartográficos fechos del sieglu XVI n'alantre vése una Asturies dixebrada en dos: les Asturies d'Uviéu y les Asturies de Santillana. La d'Uviéu tenía la so llende ocidental nel ríu Eo pela parte oriental llegaba fasta'l ríu Sella onde entamaba l'Asturies de Santillana que llegaría fasta cerca Santander (San Andero) que pertenecía al territoriu de Vizcaya nun primer momentu costituyendo llueu xunto con Laredo, Santoña y Cabezón de la Sal el territoriu de les Cuatru Villes d'u xurde la rexón de Cantabria. Pol sur Les Asturies llendaben cola Cordalera cantábrica.

Nel mapa cartógráficu editáu en 1700 por Charles Hubert (primer xeográfu del rei d'España) entama a nomase Principáu d'Asturies tando entovía dividíu n'Asturies d'Uviéu y l'Asturies de Santillana.

De magar 1835 cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna de güei, de magar esti momentu desapaez de la cartografía l'Asturies de Santillana pasando esi territoriu dende'l ríu Deva a la Provincia de Santander.

Anguaño'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del hemisferiu norte, nel norte de la península ibérica, ente los 43º y los 42º de llatitú norte y los 4º y los 7º de llonxitú oeste.

[editar] Relieve asturianu

El relieve asturianu caráuterízase polos rasgos que vienen darréu:

Fuertes pendientes; Asturies ye mui montesina, con una pendiente media del 33% y 2/3 del territoriu con pendientes superiores al 30%.
Alta altitú media; la metá'l territoriu asítiase penriba de los 700 metros d'altor.
Disposición complexa; tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la Cordalera Cantábrica al sur. Ente dambes, la disposición orográfica ye pervariada, según seya de la fastera occidental, central o de la oriental.

Dientro'l relieve asturianu destrémense dos unidaes de desigual importancia: la rasa llitoral (10% del territoriu) y el Macizu Asturianu.

[editar] Ríos, llagos ya embalses

Asturies tien abondancia d'agua. Los ríos, llagos ya embalses son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe.

Ríos:

Los más de los ríos asturinos son curtios , con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar, faciendo altes cabeceres. Rexistren un caudal mediu comoconsecuencia de les precipitaciones abondantes. La direición dominante de los cursos fluviales (Eo, Navia, Sella, Deva...) ye Sur-Norte, sacantes el Nalón, que presenta una direición SE-NO.

Llagos ya embalses:

- Los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes, la zona de mayor abondancia llacustre alcuentrase nos conceyos de Cangas del Narcea, Somieu (el Llago'l Valle ye'l mayor d'Asturies) y área del monte de Cuadonga. Los más son d'orixe glaciar, ocupando seutores de valle d'antiguos circos; otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o'l desxelu.

- Los embalses o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones ñaturales del tarrén y de mena artificial pretenden retener l'augua pa estremaos usos. Rescamplen los del ríu Navia (Arbón, Doiras y Salime), los del Nalón (Tanes y Rioseco), asina como'l de la Barca nel ríu Narcea.

[editar] Etimoloxía

El términu Asturies, vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores, los Astures, primitivos habitantes de les riberes del Astura (l'Esla) fasta la dominación romana. El nome d'Astures ensamaba non sólu a los de la tierra llano (cismontanos) ensinón tamién a la xente del llau norte (transmontanos), asemeyáos en tou a los sureños.

"Astura", (que na documentación medieval nomábase "Estura" o "Estula"), vendría del raigañu célticu "-stour", que significa "Ríu". Tal topónimu apaez en Britania, au Plinio fala del ríu "stur" y güei en día esisten tres ríos "Stour" en Kent Suffolk y Dorset. Na desembocadura del Elba, hai outru riu "Stör", nomáu antiguamente "Sturia". Nel Piamonte allugábase la tribu de los "Esturi" célticos y un ríu "Stura". Na Asturies medieval documéntase un "Stora" y na actualidá hai un ríu "Astuera" en Colunga. Tamién nel britónicu y nel gaélicu d'anguañu esiste'l vocablu ("Ster" y Stour", respectivamente) col significáu de ríu. El mesmu hidronímico ÁSTURA documéntase comu 'estola' nel uriente d'Asturies nun escritu de 1147 pa referise dablemente al mesmu ríu Sella al que los romanos nomaríen en so llingua con un cenciellu apelativu FLUVIUM. Siñalar que tratase d'una espresión gráfica asemeyada a la que apaez pa l'Esla l.líonés

[editar] Demografía

Anguaño la población carauterízase por tener una Tasa de mortalidá del 12 por mil (la mayor del Estáu) y una tasa de natalidá del 6 por mil (la menor del Estáu), polo que dende 1987 la población ta menguando. Les ciudaes grandes malpenes caltienen la so población.

1800	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	1996	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
350.000	627.069	685.131	743.726	791.855	836.642	888.149	989.344	1.045.635	1.127.007	1.098.725	1.087.885	1.081.834	1.084.314	1.076.567	1.075.329	1.073.971	1.075.381	1.073.761	1.076.635

_{Fuente: INE}

[editar] Política

Partíos políticos asturianos:

[editar] Historia

Artículu principal: Historia d'Asturies.

Ocupada por grupos humanos dende'l Paleolíticu Inferior, nel superior Asturies carauterizóse poles pintures rupestres. Nel Mesolíticu desendolcóse una cultura orixinal, l'Asturiense, introduciéndose de magar esto, la Edá de Bronce col Megalitísmu, carauterizada polos megalitos y los túmulos. Na Edá de Fierru, el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural celta. Nesta dómina los ástures al igual que los sos vecinos del noroeste desendolquen la cultura castreña.

La conquista romana ente 29 y 19 aC, faería entrar a Asturies na Historia pola so resistencia a la ocupación.

El Reinu d'Asturies na Europa del añu 814

Tres dalgo más d'un sieglu ensin presencia estranxero, los visigodos entraron nel territoriu anque'l so gráu d'afincamientu y sometimientu ye dalgo en costante alderique ente los historiadores, l'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del territoriu del poder visigodu fasta los que falen de total visigotización. Nel sieglu VIII cola invasión musulmana de la Península Ibérica a estos como-yos asocediere a Roma y Toledo, nun-yos foi fácil someter o intentar someter el territoriu. El gráu de presencia musulmana tamién ye dalgo conflictivu. Lo cierto ye qu'en 722 algámase una independencia de facto como Reinu d'Asturies. La Monarquía asturiana daría pasu nel sieglu X al Reinu de Llión. Tres las rebelión del fíu d'Enrique II de Trastámara, establezse'l Principáu d'Asturies como forma d'afitar l'adhesión d'Asturies al Reinu de Castiella.

Nel sieglu XVI algamó por primer vegada los 100.000 habitantes, duplicándose cola llegada del maíz americanu nel sieglu siguiente.

El 8 de mayu de 1808, la Xunta Xeneral del Principáu d'Asturies declárase soberana y declara-y la guerra a Francia, siendo la primera institución d'España en nun permitir la so invasión. Asturies píde-y oficialmente aida a Inglaterra unviando emisarios a esti país.

De magar 1830 entama la esplotación del carbón, entamando la industrialización. Más tarde establecense otres industries como la siderúrxica, naval y alimentaria.

El 6 d'ochobre de 1934 el proletariáu asturianu entama una revolución socialista, que dura 14 díes siendo duramente estrapallada pol exércitu de la República española. Demientres la Revolución Asturiana proclámase la República d'Obreros y Campesinos d'Asturies. Tres la cayida de la revolución una dura represión percorrió la xeografia asturiana.

El 18 de xunetu de 1936, col xeneral Francisco Franco Bahamonde comu cabezaleru, una parte del exércitu español solevóse a la escontra'l Gobiernu la II República, españando la Guerra Civil. El 24 d'agostu de 1937 el Conseyu interprovincial d'Asturies y Llión por decretu costitúise como Conseyu soberanu, llegando a pidir l'ingresu na Sociedá de Naciones. El socialista Belarmino Tomás, ún de los cabezaleros de la Revolución d'ochobre convirtióse en presidente. El 20 d'ochobre de 1937 Asturies nun pudo resistir más, los miembros del Conseyu Soberanu embarcaron camín de Francia quedando Asturies ocupada militarmente.

D'equi p'alantre tres otra dura represión quedarien cuarenta años de franquismu, nos que la política proteicionista faría de la rexón la sexta provincia d'España más rica, culminando coles nacionalizaciones de la minería, siderurxa y del sector naval. Nel añu 1974 apaez el denomáu surdimientu, dómina de renacencia de la cultura y la llingua asturianes, con Conceyu Bable y a la so vez un movimientu autonomista. En 1979 recupérense los Ayuntamientos democráticos y en 1982 concédese l'autonomía. Anguaño'l mayor movimientu social que vive Asturies ye'l de la llucha pola oficialidá del asturianu, y ta viviéndose un espoxigue del movimientu nacionalista, magar qu'esti enxamás nun algamó representación na Xunta Xeneral.

[editar] Arte

Santullano

Asturies tien un ricu legáu artísticu del que rescampla una arquiteutura llariega prerrománica (Arte asturianu) con monumentos como Santa María del Naranco y San Miguel de Lillo d'estilu prerrománicu ramirense (debíu a Ramiro I) o Santullano d'estilu prerrománicu alfonsín (debíu a Alfonso II), toos ellos n'Uviéu. Nel conceyu de Villaviciosa hai otra ilesia mui conocida, la de San Salvador de Valdediós.

L'arte románicu ta mui presente yá que tola rexón taba cruzada por una de les rutes xacobees, destacando'l monasteriu de San Pedro de Villanueva (cerca de Cangues d'Onís) y Santa María de Xuncu (Ribesella).

El góticu nun abunda, anque pue vese amueses d'esti estilu na Catedral d'Uviéu.

Ente los pintores del sieglu XX destaquen Darío de Regoyos (1857-1913), Mariano Moré (1899-1974), Evaristo Valle (1878-1951) y Nicanor Piñole.

[editar] Gastronomía

El platu más conocíu ye la fabada, cocíu fechu con fabes, acompañaes de chorizu, morciella, llacón, y tocín. Esto tien el nome de compangu y sírvese por separao. Ente los cocíos destaca tamién el Pote asturianu y les fabes con amasueles.

Amás de la variedá de pescaos y mariscos del cantábricu y la calidá de la so carne de xatu.

Esiste una gran variedá de quesos, de los que'l quesu cabrales ye'l más popular. Ente los postres más tradicionales tán: l'arroz con lleche, los frixuelos y les casadielles.

La bebida asturiana por escelencia ye la sidra frutu de la gran variedá de mazanes llariegues.

[editar] Lliteratura

Lliteratura en castellanu
Lliteratura n'asturianu

[editar] Música

Instrumentos tradicionales asturianos
Grupos de musica n'asturianu: Beleño, Llan de Cubel, Felpeyu, N'Arba, Skanda, Dixebra, Nuberu, Chus Pedro, Hevia, Los Berrones, La bandina, K-NalóN, Skama la Rede, Trasgu, Xera, La col.la propinde, Dark la eMe, Adikcion Etilika, La cirigüeña, Marasmo.

[editar] Natura

[editar] Problemes medioambientales

Delles aiciones humanes inflúin ñegaticvamente sobre'l medio natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales.

Incendios forestales. Esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase la nuesa comunidá. La mayoría pudieron ser provocaos por estremaos intereses económicos, como pagar precios más baratos pola madera d'un tarrén calcináu. Esti problema xorrez, amás, pola composición de munches viesques asturianes, feches por pinos o ocalitos qu'amburen con mayor facilidá que los árboles llariegos.

Contaminación. La mayor parte'l territoriu asturianu sofre problemes de contaminación del agua , el suelu o l'atmósfera, remanecíos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria. Los vertíos de petróleo al mar, les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón, o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu "Castillo de Sala" fundíu frente a la playa de Xixón, son exemplos nidios d'esta problemática.

Ensugamientu de los humedales. Los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales. Sicasí, delles d'estes árees foron desecaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables (como nes playes de Salines o Verdiciu).

Perda de la biodiversidá. Asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales. Sicasí, la sobrevivencia de delles, como l'osu pardu o l'urogallu, ta en peligru por mor de l'esfarrape del so habitat natural.

[editar] Deporte

Artículu principal: Deporte d'Asturies

Los dos principales equipos de fútbol d'Asturies, Real Sporting de Xixón y Real Uviéu son antiguos equipos de Primera División que cunten con numberosos aficionaos, pero qu'anguaño alcuentrense en Sagunda división y Segunda división B respeutivamente. Otru equipu hestóricu ye'l Real Avilés Industrial, xurdíu de la fusión del Real Avilés (Stadium Avilesín fasta'l franquismu) y del Ensidesa Club Deportivo.

En Baloncestu rescampla'l Gijón Baloncesto equipu qu'agora s'alcuentra na Lliga LEB, pero que tuvo 4 temporaes na máxima categoría, l'ACB.

El pilotu uvieín Fernando Alonso ye doble campeón del mundu de Fórmula 1 nos años 2005 y 2006.

L'Esfer Oviedo de hoquei, el Gijón FF y el Oviedo Moderno de fútbol femenín ocupen una plaza nes máximes categoríes.

Un acontecimientu deportivu perpopular tanto n'Asturies como nel restu d'España ye'l Descensu Internacional del Sella, preba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar añalmente nel tramu final del ríu Sella, ente Les Arriondes y Ribesella, el primer sábadu d'agostu, dende los años trenta del sieglu XX. Con esti asocedíu entama la selmana Internacional de Piragüismu n'Asturies, que fina col Descensu Internacional del Cares. Asturies cunta con dellos piragüistes destacaos como Manuel Busto varies veces campeón del mundu y del mesmu Descensu del Sella.

L'Oviedo Rugby Club, milita en División d'Honor -B, demientres que'l Belenos Rugby Club, fae lo propio en 1º Nacional.

Competición de corta de tueros con hachu n'Avilés

N'Asturies esisten tamién deportes llariegos con ampliu siguimientu d'aficionaos. D'ente estos los bolos son el más importante y n'Asturies prauticase en varies modalidaes: cuatriada, batiente, palma (o birle), celta (o de Tinéu), etc. Asina como otros deportes tradicionales como son:

Amás ye de rescamplar los deportes ivernales y de monte. Destacando la estación de Valgrande-Payares, siendo una de les primeres estaciones d'esquí del estáu. (Naugurada en 1954).