Stadoù-Unanet Amerika

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

Ar pennad-mañ n'eo ket peurechu c'hoazh ; ma fell deoc'h labourat warnañ deuit da welout ha lakait hoc'h ali e pajenn ar gaozeadenn.

United States of America

(Banniel ar Stadòu-Unanet) (Skoed-ardamez ar Stadòu-Unanet)
Kan broadel	The Star-Spangled Banner
Yezh ofisiel	hini ebet (met ar Saozneg a vez implijet evit aferioù ar velestradurezh kevredel)
Kêr-benn	Washington, D.C.
Gorread -En holl -% dour	9 631 418 km² 4.87%
Poblañs -Hollad -Stankter ar boblañs	299 598 000 (2006) 32/km²
Prezidant	George W. Bush
Eil-prezidant	Richard Cheney
Gouel broadel	4 a viz Gouere
Moneiz	Dollar ($)
Kod pellgomz	1
Kod war ar Genrouedad	.us .gov .mil .um

Ur vro etre ar Meurvor Atlantel hag ar Meurvor Habask eo Stadoù-Unanet Amerika (SUA) pe ar Stadoù-Unanet. Amerika pe Bro-Amerika ha SUA a vez graet anezho peurliesañ. Abaoe deroù an XX^vet kantved eo ar Stadoù-Unanet ar riez c'halloudusañ er bed.
Un ezel diazezer eus Aozadur ar Broadoù Unanet (ABU) eo hag emañ ar sez anezhañ e New York. Un ezel padus eus Kuzul Surentez ABU eo.
Broudet en deus ar gouarnamant amerikan ar broioù a fell dezho lakaat un harz d'an Unaniezh Soviedel da sinañ e 1945 Aozadur Feur-emglev Norzhatlantel.

Roet eo bet an anv Amerika diwar hini an ergerzhour italian, Amerigo Vespucci.

Ur rann hag un drevadenn eus ar Rouantelezh Unanet e oa a-raok ma voe graet an Dispac'h amerikan a-enep d'ar Saozon. Ur republik kevreadel gant 50 Stad eo ar vro bremañ.

Saozneg ha spagnoleg eo ar yezhoù ar muiañ komzet, met ouzhpenn yezhoù an Amerindianed e vez komzet meur a yezh all gant familhoù an embroidi en o zouez ar brezhoneg (war-dro 20 000 yezher).

Taolenn 1 Douaroniezh 1.1 Harzoù gant broioù all 1.2 Douaroniezh natur 1.2.1 Torosennadur 1.2.2 Menezioù-tan 1.2.3 Hinoù 1.2.4 Stêrioù 1.2.5 Lennoù 1.3 Douaroniezh denel 1.4 Dasparzh an annezidi 1.4.1 Kêrioù ha niver an dud enno 2 Istor berr SUA 3 Politikerezh 4 Stadoù ar Stadoù-Unanet 5 Liammoù diavaez

[kemmañ] Douaroniezh

Trede brasañ bro ar bed eo ar Stadoù-Unanet war-lerc’h Rusia ha Kanada hag a-raok Republik Poplek Sina. An tiriad amerikan, en em led war 7 % eus douaroù divoret ar blanedenn, zo ken bras ha kevandir Europa. Gorread ar Stadoù-Unanet zo 17 gwech kement ha hini Frañs ar c’hevandir. Brasoc’h eget Frañs eo Stadoù an Alaska ha Texas. Ar bloc’had 48 Stad (a vez anvet « Mainland » a-wechoù), zo dezhañ ur stumm a denn d'ur pempkorneg, hag en em led war 4 gwerzhid-eur. 4500 km hed zo etre ar Meurvor Atlantel (reter) hag ar Meurvor Habask (kornôg) </ref> J.-Y. Cleach [...], “La puissance américaine” p.104 </ref>. 2500 km, a-hend-all, zo etre harzoù Kanada hag harzoù Mec’hiko. An Stêr Missouri hag ar stêr-veur Mississipi zo o-div 6000 km a hed ha redek a reont er “Mainland”. Ken hir int o-div hag ar stêr Amazonia zo o redek e su Amerika.

[kemmañ] Harzoù gant broioù all

12 034 km harzoù ^[1]:

• 8 893 km gant Kanada (en o mesk 2 477 km gant Alaska)
• 3 141 km gant Mec’hiko
• 28 km gant Kuba (bon ar morlu e Guantanamo)

[kemmañ] Douaroniezh natur

• Un nebeud lec'hioù dibar:
  • Ar gêr bobletañ : New York (19 milion a dud en tolpad-kêrioù)
  • Ar beg uhelañ : Mont McKinley en Alaska (6 194 metr)
  • Al lec’h izelañ : Badwater e Traoñienn ar Marv e Kalifornia (- 86 metr)
  • Ar stêr bennañ : ar Missouri-Mississippi zo ouzhpenn 6 000 km hed dezhi.
  • Gorread : 9 631 417 km² (en trede plas war-lerc'h Russia ha Kanada)
  • Aod : 19 924 km
  • An Uhelderioù pellañ : - 86 m > + 6 194 m

[kemmañ] Torosennadur

Lieseurt eo torosennadur ar Stadoù-Unanet:

Torosennadur ar Stadoù-Unanet zo er reter hag en em led a norzh da greisteiz dreist-holl.

Er C'hornôg emañ Rocky Mountains (menezioù roc’hellek), al Lammoù-dour hag ar Sierra Nevada, 4500 metr well-wazh a uhelder dezho. En o zouez emañ plateizioù ha diazadoù Colorado.

Plaenennoù ha plateizioù bras-ec’hon kreiz ar Stadoù-Unanet zo hollad ar stêrioù Mississippi ha Missouri o redek enno. Eus an dibab eo an douaroù enno ivez. Er Reter ez eus menezioù kozh, an Appalaches o anv, dezho 2300 metr a uhelder. Plaenennoù strizh zo e-touez ar menezioù-se hag ar Meurvor.

[kemmañ] Menezioù-tan

An darn vrasañ eus ar menezioù-tan bev zo er c’hornôg, en Alaska hag en enezeg Hawaii :

• Menez Rainier (4 392 m), Washington
• Menez Shasta (4 322 m), Kalifornia
• Mauna Loa (4 171 m), Hawaii
• Menez Adams (3 743 m), Washington
• Menez Hood (3 429 m), Oregon
• Glacier Peak (3 213 m), Washington
• Menez Redoubt (3 108 m), Alaska
• Menez Saint Helens (2 549 m), Washington

[kemmañ] Hinoù

An holl zoareoù hin a ren war ar Stadoù-Unanet, eus ar yenañ (hinad pennahelel en Alaska) d'an tommañ (Traoñienn ar Marv), eus ar glebañ (Gwalarn, (Stad Washington) d’ar sec’hañ (hinad krin ha gouelec’hioù e Gwalarn Amerika]]). Gant an hinoù hag an torosennadurioù a bep seurt zo er Stadoù-Unanet ez eus bet stummet maezioù ha rannvroioù liesseurt enno.

[kemmañ] Stêrioù

• Missouri-Mississippi : 6 270 km
• Missouri : 4 370 km
• Mississippi : 3 778 km
• Río Grande : 3 060 km
• Arkansas : 2 348 km
• Colorado : 2 317 km
• Ohio : 2 102 km
• Columbia : 2 044 km
• Snake River : 1 670 km
• Tennessee : 1 049 km

[kemmañ] Lennoù

Gorread hollek al Lennoù Bras zo war-dro 250 000 km2, bezet an hanter eus gorread Frañs ar c’hevandir.

• Roll al Lennoù bras, eus an hini vrasañ d'an hini vihanañ :
  • Lenn uhelañ
  • Lenn Huron
  • Lenn Michigan
  • Lenn Érié
  • Lenn Ontario

• Al lennoù pennañ all zo :
  • Lenn Pontchartrain
  • Lenn Sall Bras
  • Lenn Champlain
  • Lenn Mead
  • Lenn Powell
  • Lenn Utah
  • Lenn Tahoe

[kemmañ] Douaroniezh denel

[kemmañ] Dasparzh an annezidi

An Amerikaned zo o chom dreist-holl war an aodoù ha tro-dro d’al Lennoù Bras. Eus ar c’hantved hedredenn, eus tu ar c'hornôg, betek ar Meurvor Habasak hag en Alaska n'eo ket ket bras-tre an niver a annezidi, war-bouez en ur gêr zistro bennak hag ivez e Kalifornia. Kalifornia zo ar Stad amerikan ma'z eus an niver brasañ a dud o chom enno ha kenderc'hel a ra ar Stad-se da zesachañ an dud eus diabarzh pe eus diavaez ar Stadoù-Unanet.

[kemmañ] Kêrioù ha niver an dud enno

En tu all d’an tri c’hard eus an dud zo o chom e kêr er Stadoù-Unanet. megalopolenn BosWash zo e biz ar vro.

• Roll an tolpad-kêrioù pennañ eus ar Stadoù-Unanet, o stad kevreat hag an niver a dud zo o chom enno ^[2] :

1. New York (New York) : 24 112 176
2. Los Angeles (Kalifornia) : 18 313 809
3. Chicago (Illinois) : 11 318 384
4. Washington (DC) - Baltimore (Maryland) : 8 026 607
5. San Francisco (Kalifornia) : 7 159 693
6. Philadelphie (Pennsylvania) : 5 951 797
7. Dallas - Fort Worth (Texas) : 5 931 956
8. Detroit (Michigan) : 5 905 754
9. Miami (Florida) : 5 726 495
10. Houston (Texas) : 5 280 752
11. Atlanta (Georgia) : 5 034 362
12. Boston (Massachusetts) : 4 411 000

[kemmañ] Istor berr SUA

An Indianed a oa bet an dud kentañ o chom er Stadoù-Unanet. Tri meuriad indian a oa ha meur a gant yezh ha sevenadurioù disheñvel o doa. N’ouzer ket kalz a draoù diwar o fenn, dreist-holl evit a sell ar pobloù kantreat. Er XVIvet kantved hag er XVIIvet kantved e voe an Indianed o taremprediñ Europiz evit ar gwechoù kentañ. Diazezañ a reas dreist-holl ar Spagnoled er su, ar Saozon er reter hag ar Frañsizien en norzh hag en draoñienn ar Mississipi hag e-se e enebet meur a sevenadur an eil ouzh egile.

E [[1607] e tiazezas ar Saozon o c’hêriadenn gentañ, Jamestown hec’h anv. Da c’houde en em stalias trevadennoù niverus a-hed an aod er reter. En o zouez e oa Plymouth, Boston, Salem, Williamburg. D'ar mare-se e voe krog da harluañ ha da werzhañ tud du eus Afrika da sklaved. Gant ar morianeta e voe diorroet ar plantadegoù kotoñs er su dreist-holl ha diorroet e voe an danframmoù.

C’hwennet e voe an Indianed gant ar c’hleñvedoù-red (brec’h, ruzell) a voe degaset gant an difraosterien. Miliadoù a Indianed all a voe lazhet en ur vrezeliañ gant Europiz ivez. E-pad ar brezel brasañ ez aloubas ar Vreizhveuridi tiriadoù ar C’hallaoued hag e-se e oant deuet a-benn da zaougementiñ gorread an douaroù a veze dalc'het ganto betek ar mare-se.

Trizek trevadenn vreizhveuriat a c’hounezas o dizalc’hiezh ouzh Breizh-Veur d'ar 4 a viz Gouere 1776. Degemeret e voe ganto Bonreizh Stadoù-Unanaet Amerika e 1787. Ar vonreizh kentañ bet degemeret e broioù ar c'hornôg. Diazezet eo bet an identelezh amerikan gant an daou skrid-se.

Disklêriet e voe brezel an disrannidigezh E 1861 abalamour d'ar sklavelezh ha da blegoù fall an armerzh er Stadoù-Unanet. Ne viras ket ouzh a vro avat da vont war-raok. Evit gwir e oa bet miliadoù a dud o vont d'ober o annez ahont a-hed an XIXvet kantved. D'ar mare-se eo ivez e voe diorroet ar greantelerezh er vro hag e voe aloubet ar c’hornôg pa voe diorret an hentoù-houarn ahont.

En XXvet kantved eo deuet ar Stadoù-Unanet da vezañ galloudusañ bro ar bed a-fet armerzh, sevenadur ha politikerezh (dresit-holl war-lerc'h an Eil Brezel bed), daoust m'o doa renerien ar vro c'hiwtet o zaol da vare ar brezel er Viêt Nam. Gwall skoet e voe an Amerikaned gant se. Abaoe m'eo peurechu ar brezel yen hag abaoe ma n'eus ket mui eus an URSS (Unaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel) eo ar Stadoù-Unanet ar vro dreistgalloudekañ nemeti er bed, evit a sell ar gallout milourel peurgetket.

[kemmañ] Politikerezh

Ar vro zo anezhi hanter-kant Stad kevreat a astenn o beli leun war meur a zachenn : ur c'hevread eo. Ar Stadoù-Unanet zo anezho ur republik kevread prezidantel divgambr. Distag eo an tri galloud (galloud lezenniñ, galloud erounit ha galloud barn) an eil diouzh egile. Dilennet e vez ar prezidant hag ar bezprezidant asambles e-pad 4 bloaz, gant ar mouezhiañ hollek dieeun. Pep Stad a vez dileuriet gant ur skolaj dilennerien veur zo kenfeur well-wazh ouzh niver hec’h annezidi. Abaoe 1951 n’hall ket prezidant ar Stadoù-Unanet ren war ar vro ouzhpenn daou respet. Daou strollad politikel bras zo er vro dreist-holl : ar Strollad republikan hag ar Strollad demokratel.

Dilennet e oa bet George W. Bush da brezidant ar Stadoù-Unanet e miz Du 2000 (d'an 20 a viz Genver 2001 e krogas e respet)). E 2004 e oa bet dilennet en-dro.

Al lez-veur zo ensavadur uhelañ ar reizhiad lezvarnel kevreadel.

[kemmañ] Stadoù ar Stadoù-Unanet

Pa oa bet disklêriet frankiz ar vro ne oa nemet 13 Stad, hag a oa an trizek trevadenn eus ar Rouantelezh Unanet. Tamm-ha-tamm eo savet o niver betek tapout 50 da heul gounid tachenn etrezek ar c'hornôg hag ar su. An div Stad diwezhañ, Alaska ha Hawaii a zo distag o ziriad diouzh peurrest ar vro. Alaska 'zo e penn gwalarn Kanada ha Hawaii 'zo un enezeg er Meurvor Habask.

Alabama Alaska Arizona Arkansas Colorado Connecticut Delaware Florida Georgia Hawaii

Idaho Illinois Indiana Iowa Kalifornia Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland

Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey

New Mexico New York North Carolina North Dakota Ohio Oklahoma Oregon Pennsylvania Rhode Island South Carolina

South Dakota Tennessee Texas Utah Vermont Virginia Washington (Stad) West Virginia Wisconsin Wyoming

[kemmañ] Liammoù diavaez

• USAAK Stadoù-Unanet Amerika 600.000 Liammoù
• hour