Wikipedia:Uitgelicht/oktober

1 oktober is de nationale feestdag van de Volksrepubliek China. Op deze datum wordt herdacht dat Mao Zedong deze staat uitriep op 1 oktober 1949. Met een bevolking van 1,3 miljard is het het grootste land qua inwoners in de wereld (voor India). Het Mandarijn, een van de Chinese talen, is de meest gesproken taal ter wereld. Qua oppervlakte (9,6 miljoen km²) is het na Rusland en Canada het derde land ter wereld. De hoofdstad van de Volksrepubliek China is Peking; andere grote steden zijn Sjanghai, Tianjin en Tsjoengking. Hongkong werd in 1997 een speciaal bestuurlijk gebied gevolgd door Macau in 1999. De grote steden zijn vrijwel allemaal te vinden aan de oostkust, die economisch sterk ontwikkeld is. Dit in sterk contrast met het arme westen waar onder andere Tibet en Sinkiang te vinden zijn.

De Volksrepubliek China heeft een op communistische leest geschoeide staatsvorm. Taiwan, dat zichzelf als onafhankelijke natie beschouwt, wordt door de Volksrepubliek gezien als een afvallige provincie. Dit levert internationaal nogal eens spanningen op. Getrouw aan het communisme wordt godsdienstbeoefening niet aangemoedigd.

lees verder

Breien is een manier om van wol kledingstukken te maken. Daarvoor zijn een of meerdere bollen wol en twee of meerdere breinaalden nodig. Breien is in het Europa van na de 19e eeuw geworden tot een bezigheid voor vrouwen. Daarvoor werd er evenwel ook door Europese mannen gebreid. Tot in de 20e eeuw was de breiende herder of visser nog een normaal verschijnsel. Naast wol wordt ook wel acryl of katoen gebruikt. Tot tenminste 1970 werd breien, evenals haken en borduren, aan meisjes geleerd op de basisschool. Het professioneel breien gebeurt inmiddels vrijwel alleen nog met de breimachine. Het machinebreien maakte het gebruik van dunnere materialen als acrylgaren, katoen, wol-acryl en katoen-acryl beter mogelijk. (lees verder)

De walvishaai of Rhincodon typus is de grootste vis en tevens de grootste haai. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is de walvishaai geen walvis. Walvishaaien vormen een bedreigde diersoort. Niettemin wordt er in ontwikkelingslanden nog wel op gevist. De soort geldt als een van de grootste mysteries in de biologie en is onderwerp van veel wetenschappelijk onderzoek. De gemiddelde walvishaai meet 8 m, maar hij kan ongeveer 15 m lang worden, of misschien nog wel langer. In dat geval weegt hij 15 ton. Vrouwtjes zijn gemiddeld groter dan mannetjes. De walvishaai heeft een uniek uiterlijk. Zijn kop is breed en plat. De bek bevindt zich vooraan, niet onderaan de kop zoals bij veel andere haaien, en is net zo breed. Hij bevat 300 rijen kleine tanden, in totaal zo'n 3000. (lees verder)

Dierendag is een dag die wereldwijd op de agenda staat als een moment waarop extra aandacht wordt besteed aan dieren en met name aan het huisdier. De eerste dierendag was op 4 oktober 1930.

De datum van dierendag gaat terug op de overlijdensdatum van de heilige Franciscus van Assisi (4 oktober 1226), die zich bekommerde om het lot van zwervers, maar ook van planten en dieren. Zijn sterfdag werd tijdens een dierenbeschermingscongres in 1929 in Wenen uitgeroepen tot Werelddierendag. (lees verder)

Het homohuwelijk in de Verenigde Staten is een controversieel onderwerp. De eerste burgerrechtenbewegingen die probeerden huwelijken voor mensen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken, voerden al campagne in de jaren '70. Huwelijken werden op lokaal initiatief al sinds 1975 gesloten, maar meestal later weer ontbonden omdat ze niet grondwettelijk in de staat waren.

Momenteel erkent alleen de staat Massachusetts het homohuwelijk, en hebben de staten Vermont, Connecticut, Hawaï, Maine, Californië, New Jersey en het District of Columbia geregistreerde partnerschappen of andere wettelijke bescherming voor koppels van twee mensen van hetzelfde geslacht. Achttien staten hebben grondwettelijke beperkingen die het huwelijk definiëren als een unie tussen een man en een vrouw; dezelfde beperking is opgenomen in statuten van vierentwintig andere staten. New Mexico, Wisconsin, New York en Rhode Island hebben geen wettelijke verplichting die het huwelijk definiëren als zijnde tussen een man en een vrouw. (lees verder)

Zender Konstantynów of de Warschause Radiomast is de hoogste constructie ooit door mensen gebouwd; de mast heeft bestaan van 1973 tot 1991 en was 646 meter hoog.

Zender Konstantynów was een langegolfzender ten noordwesten van de Poolse hoofdstad Warschau. De zendmast, naar het ontwerp van ingenieur Jan Polak, werd voltooid op 18 mei 1973. Lange tijd was het de hoogste constructie ter wereld. Tijdens onderhoud op het hoogste niveau in 1991 stortte de toren plotseling in; hij is niet herbouwd. (lees verder)

Dynamic Positioning is een systeem dat automatisch de positie en koers van een schip constant houdt door gebruik te maken van de eigen schroeven. Werkzaamheden op zee die anders niet mogelijk zouden zijn, doordat er bijvoorbeeld niet geankerd kan worden door pijpleidingen op de zeebodem zijn door Dynamic Positioning wel uit te voeren. Dynamic positioning kan absoluut zijn waarbij een positie ten opzichte van de zeebodem wordt vastgehouden of relatief, waarbij een bewegend object, zoals een ander schip, een ROV of een drijvend productieplatform, wordt gevolgd. Ook kan een koers ten opzichte van wind en stroming worden vastgehouden, waarbij het benodigde vermogen om op positie te blijven minimaal is. (lees verder)

De aardbeving Kasjmir 2005 vond op 8 oktober 2005 om 03:50:38 UTC plaats. De aardbeving vond plaats in het door Pakistan bestuurde deel van Kasjmir langs de grens met India. Het Amerikaans Geologisch Instituut (USGS) gaf een sterkte aan van 7,6 op de schaal van Richter met het epicentrum ongeveer 100 kilometer ten noordnoordoosten van Islamabad op een diepte van 10 kilometer onder het aardoppervlakte. De aardbeving wordt als "zwaar" geclassificeerd; de beving werd gevoeld tot in Delhi, Punjab, Jammu en Kasjmir en Afghanistan. (lees verder)

Niels Stensen (Kopenhagen, 10 januari 1638 - Schwerin, 26 november 1686), vooral bekend onder zijn gelatiniseerde naam (Nicolaus) Steno, was een Deens anatoom en geoloog. Als een van de eersten formuleerde hij principes voor de geologie, een tot dan toe vrijwel onbekende tak van natuurwetenschap. De bekendste daarvan is de Wet van de superpositie. Die wet stelt dat een bovenliggende laag in een sedimentaire opeenvolging altijd jonger is dan de onderliggende lagen, tenzij latere verstoringen dit veranderd hebben.

Het leven van Steno werd in grote mate bepaald door zijn persoonlijk conflict tussen de religieuze verklaringen voor natuurverschijnselen die op dat moment golden en de wetenschappelijke ontdekkingen die Steno op dat vlak deed. Dit leidde tot het ongelukkige einde van zijn leven. lees verder

De Iraanse Revolutie was een revolutie in Iran die begon in december 1978, waarbij de dictatoriale, pro-westerse sjah Mohammed Reza Pahlavi werd afgezet ten gunste van een theocratie onder leiding van ayatollah Ruhollah Khomeini. De revolutie vond plaats in twee fasen. In de eerste fase verdreef een alliantie van liberale, linkse en religieuze groeperingen de sjah. In de tweede fase, vaak de Islamitische Revolutie genoemd, greep Khomeini de macht. (Lees verder)

Kleurenblindheid of daltonisme is het niet volledig normaal waarnemen van kleuren. Het kan geheel of gedeeltelijk voorkomen. Kleurenzwakte, het minder goed kunnen onderscheiden van kleuren, komt meer voor dan kleurenblindheid. Meestal treedt kleurenblindheid op als een of meer van de drie typen kegeltjes, die naast de staafjes een van de twee soorten lichtgevoelige cellen in het netvlies zijn, niet goed of helemaal niet werken. Kleurenblindheid is meestal een geslachtsgebonden erfelijke aandoening, hoewel er ook verworven vormen bestaan. (Lees verder)

Simchat Tora is een joods feest waarbij wordt gevierd dat het Joodse volk de Tora bezit en leest. Het woord simcha betekent vreugde in het Hebreeuws. Vaak wordt Simchat Tora vertaald in Vreugde van de Wet maar het woord wet kan ook andere associaties oproepen dan wordt bedoeld. De vreugde ontstaat omdat de Tora een lamp voor de voeten zou zijn, oftewel de jood doet uitgroeien tot wat zij of hij als mens zou moeten zijn. De dag voor Simchat Tora heet Sjemini Atseret; deze begint op 22 tishrei. In Israël wordt Simchat Tora ook op deze dag gevierd. Daarbuiten is de dag erop - 23 tishrei - dus Simchat Tora. Omgerekend naar de Gregoriaanse kalender loopt dit feest in 2006 van vrijdagavond 13 oktober tot zondagavond 15 oktober. lees verder.

Franz Kafka (Praag, 3 juli 1883 - Kierling, 3 juni 1924) wordt over het algemeen gezien als een van de belangrijkste Duitstalige schrijvers van de twintigste eeuw.

Zijn meest beroemde werk omvat onder meer de onvoltooide roman Het proces en de novelle De gedaanteverwisseling. Het werk van Franz Kafka kenmerkt zich door nachtmerrieachtige, onheilspellende sfeer waarin de bureaucratie en de onpersoonlijke maatschappij grip krijgen op het individu. Kafka's oeuvre wordt gezien als symbool voor de ontwortelde mens in de moderne tijd. (Lees verder)

De Da Vinci Code is een roman, een 'fact-fiction' verhaal, geschreven door Dan Brown, uitgebracht 2003. De Da Vinci Code was een wereldwijde bestseller; 50 miljoen exemplaren werden verkocht. Het boek is in 44 talen vertaald. Ook in Nederland verkocht het boek goed: meer dan 400.000 exemplaren gingen al over de toonbank. Het boek wekte veel kritiek uit zowel christelijke als wetenschappelijke hoek, omdat Dan Brown schrijft dat de Kerk eeuwenlang het grootste geheim uit de geschiedenis verborgen heeft gehouden. (Lees verder)

De Processen van Neurenberg zijn de in de Duitse stad Neurenberg gehouden processen tegen 22 kopstukken van het nazi-regime uit de Tweede Wereldoorlog. De processen begonnen op 20 november 1945 en duurden tot 1 oktober 1946. Op 16 oktober 1946 werden 10 veroordeelde oorlogsmisdadigers opgehangen. Het proces werd geleid door de 'Grote Vier': de Verenigde Staten van Amerika, de Sovjetunie, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De overige geallieerde landen stuurden waarnemers. (Lees verder)

Aardolie is een fossiele brandstof en is ontstaan uit afzettingen van plantenresten die gedurende lange tijd aan hoge druk en warmte zijn blootgesteld. Een aantal landen die op grote schaal olie produceren zijn verenigd in de OPEC.

De voorraad aardolie is niet oneindig. De laatste tijd is de prijs fors gestegen door een hogere vraag uit opkomende economieën zoals de Volksrepubliek China en India enerzijds en de dreiging van terreur anderzijds. (Lees verder)

De dodo (Raphus cucullatus) was een vogel op het eiland Mauritius. Het dier was ongeveer een meter hoog en kon venijnig van zich afbijten met zijn grote snavel. Verder was hij vrij hulpeloos. Hij kon niet vliegen en leefde van fruit en planten, mogelijk ook kleine prooidieren en had geen natuurlijke vijanden. De eerste vermelding van de dodo kwam in 1507 van Portugese zeelieden onder leiding van Kapitein Pedro de Mascarenhas. (Lees verder)

Howard Robard Hughes (24 december 1905 – 5 april 1976) was een Amerikaans piloot, filmproducent, excentriekeling en kluizenaar. Hij was een van de rijkste mensen ter wereld. Hughes was een luchtvaartgek en een autodidact luchtvaarttechnisch ingenieur. Hij vestigde diverse wereldrecords en ontwierp en bouwde diverse vliegtuigen terwijl hij aan het hoofd stond van Hughes Aircraft. Begin jaren vijftig reisde Hughes onder de schuilnaam John Howard door Nederland om zaken te doen en nieuw talent te ontdekken. (Lees verder)

De meter (symbool m) is de SI-basiseenheid voor lengte. Zij is sinds 20 oktober 1983 gedefinieerd als de afstand die licht in 1/299.792.458 seconde in vacuüm aflegt. De meter werd in 1791 gedefinieerd door de Franse Academie van Wetenschappen als het tienmiljoenste deel van de afstand rond het aardoppervlak, vanaf de noordpool tot aan de evenaar, langs de meridiaan van Parijs. De moeite om die afstand nauwkeurig te meten, leidde er in 1889 toe dat het Internationale Bureau voor Maten en Gewichten de meter definieerde als de afstand tussen twee krassen op een staaf van platina-iridium, de zgn. X-meter, bewaard in Sèvres, Frankrijk. (lees verder)

De gloeilamp is een lamp van glas waarin licht geproduceerd wordt door een gloeidraad. Als de spanning aangesloten wordt op een lamp gaat er stroom lopen door de gloeidraad, die daardoor heet wordt en licht gaat uitstralen. Het materiaal van de gloeilamp bestaat tegenwoordig uit het metaal wolfraam. Het glas van een gloeilamp is niet veel dikker dan een vel papier. Op 21 oktober 1879 demonstreerde Thomas Edison zijn eerste gloeilamp. (Lees verder)

Gustaaf Sorel (17 januari 1905 – 14 mei 1981) was een Vlaamse kunstschilder, tekenaar en oprichter van de Stedelijke Kunstacademie in Oostende. In de kunst had hij een obsessie voor een geheimzinnige, drukkende stilte, zonder dat deze benauwend werd. Hij onderging zowel figuratieve invloeden, als, later, expressionistische, kubistische en constructivistische stimulansen. Het geheel van zijn werken toont in feite aan dat hij een man van het volk was wiens kunstenaarshart klopte voor het volk.(lees verder)

Lucht-luchtraketten zijn raketten die vanaf een vliegtuig of helikopter afgevuurd worden op een ander vliegend doel. De eerste lucht-luchtraketten waren ongeleide pijlen aangedreven door buskruit die in de Eerste Wereldoorlog als doel hadden vijandelijke luchtschepen neer te halen. Deze raketten hadden een bereik van ongeveer 115 meter. Moderne lucht-luchtraketten zijn geleide wapens, voortgestuwd door een raketmotor, die hun doel kunnen raken op meer dan honderd km afstand. Het doel wordt vernietigd door de explosieve lading die de raket draagt. (Lees verder)

Een kernreactor is een installatie waar energie wordt opgewekt door het gecontroleerd splijten van atoomkernen. Kernenergie wordt zonder verbranding van fossiele brandstof opgewekt, zodat er geen bijdrage is aan het broeikaseffect. Nadeel van kernenergie is echter het kernafval, dat jarenlang zoveel straling afgeeft dat het zeer zorgvuldig opgeslagen moet worden. Ook is er het risico van een meltdown zoals in 1986 gebeurde in Tsjernobyl. (Lees verder)

De huiscavia (Cavia porcellus) is de meest voorkomende cavia die waarschijnlijk zo'n 3000 jaar geleden door de Inca's is gedomesticeerd. Cavia's zijn voor knaagdieren aan de grote kant, ze wegen tussen 500 en 1500 gram en worden 25 à 30 cm lang. Cavia's zijn in Peru, Bolivia en Ecuador nog steeds een belangrijk voedseldier, dat vaak in huis wordt gehouden. Het dier wordt onder andere gevoed met etensrestjes van het gezin, ongeveer zoals in Europa vroeger kippen of varkens werden gehouden. (Lees verder)

De viool is een snaarinstrument met vier snaren en wordt bespeeld met een strijkstok. De houten klankkast dient om het geluid van de trillende snaren te versterken. Soms wordt de viool ook bespeeld door met een vinger te tokkelen (pizzicato). Een variant op de viool is de altviool, die een kwint lager gestemd is. Een van de meest beroemde violisten was Niccolò Paganini, die op 27 oktober 1782 geboren werd. (lees verder)

Judo is een van oorsprong Japanse vechtsport, die rond 1882 werd ontworpen door Jigoro Kano. Het woord judo betekent 'zachte weg'. De sport bestaat uit een aantal technieken die erop gericht zijn een tegenstander buiten gevecht te stellen zonder hem te verwonden. Slaan, stoten en schoppen zijn verboden. Beoefenaars van judo, judoka's genaamd, dragen traditioneel een witte katoenen broek en jas die door een band bijeen worden gehouden. De kleur van de band geeft de graad van gevorderdheid aan. (lees verder)

De wintertijd is eigenlijk de 'normale' klokkentijd en zo genoemd als tegenhanger van de zomertijd. Bij de overgang naar de wintertijd schuift de daglichtperiode een uur op, waardoor het 's ochtends eerder licht en 's avonds eerder donker wordt. De wintertijd duurt vijf maanden en begint steeds op de laatste zondag van de maand oktober.

Om te onthouden of de klok voor- of achteruit gezet dient te worden is er een ezelsbruggetje: in het voorjaar zet men de klok vooruit en in het najaar zet men de klok achteruit. Op 29 oktober 2006 wordt om 03.00 uur de klok dan ook teruggezet naar 02.00 uur. (Lees verder)

Fjodor Dostojevski (11 november 1821 – 9 februari 1881) was een Russisch schrijver en publicist, een van de bekendste auteurs uit de Russische literatuur. Hij wordt gerekend tot de zogenaamde Realistische School in Rusland. Hij werd onder meer beroemd door zijn boek Misdaad en straf en liet een omvangrijk oeuvre na. Dostojevski schreef in een typerende, gehaaste stijl, met veel nadruk en beklemtoning en met gebruik van herhalingen. (Lees verder)

Johannes Vermeer is een van de beroemdste Nederlandse kunstschilders aller tijden en na Rembrandt van Rijn de belangrijkste schilder van de Gouden Eeuw. Twee van zijn bekendste schilderijen zijn De Melkmeid (1660) en Het meisje met de parel (1664). Vermoedelijk maakte Vermeer in totaal zo'n 45 schilderijen, waarvan er 35 bewaard zijn gebleven. Dit betekent dat hij twee à drie doeken per jaar schilderde, wat uitzonderlijk weinig is, zelfs voor een fijnschilder als Vermeer. Vermeers geboortedatum is niet precies bekend, maar hij werd op 31 oktober 1632 in de Nieuwe Kerk in Delft gedoopt. (Lees verder)