Wikipedia:Uitgelicht/januari

Nieuwjaar is de dag waarop het begin van het nieuwe jaar wordt gevierd. In de westerse wereld is dit op 1 januari, in andere culturen vaak op andere data. Lang geleden begon het nieuwe jaar bij het begin van de lente, als de natuur weer tot leven kwam, of begin januari, als de dagen beginnen te lengen. Bij de invoering van het christendom wilde de Kerk een eind maken aan de heidense gewoonten rond deze nieuwjaarsviering, en riep 1 januari uit tot bid- en boetedag om de besnijdenis van Jezus (8 dagen na de geboorte) te vieren. Ook daarna vierde men het nieuwe jaar echter nog rond de oude heidense data. De Spaanse landvoogd Requesens besloot in 1575 dat het nieuwe jaar officieel op 1 januari begon. (lees verder)

Een vulkaan is een geologische structuur, veelal in de vorm van een kegelvormige berg, waardoor magma uit de mantel het oppervlak van een planeet kan bereiken. Wanneer dit magma onder hoge druk en met hoge temperatuur de oppervlakte bereikt, wordt dat een eruptie genoemd. Op aarde worden vulkanen vooral aangetroffen in gebieden waar continentale platen aan elkaar grenzen. (Lees verder)

Marcus Tullius Cicero was een Romeins redenaar, politicus, advocaat en filosoof. Zijn leven viel samen met de val van de Romeinse Republiek en de gebeurtenissen die daaraan vooraf gingen. Zelf speelde hij bij veel van de politieke gebeurtenissen in deze tijd een grote rol. Cicero's schrijven schenkt een belangrijk historisch inzicht in deze periode. (lees verder)

Omega Centauri is de naam van de overblijfselen van een voormalig dwergsterrenstelsel. Het ziet er op het eerste gezicht uit als bolvormige sterrenhoop, en bevindt zich in het sterrenbeeld Centaur. Het is alleen te zien op het zuidelijk halfrond, en is dus niet te zien in Europa. Zijn massa is enkele jaren geleden nauwkeurig bepaald door sterrenkundigen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili. (lees verder)

Linux is een besturingssysteem dat voor het eerst werd vrijgegeven op 5 oktober 1991 door Linus Torvalds. Hij creëerde een monolithische kernel geïnspireerd door Minix. Sinds de eerst vrijgegeven versie 0.02 zijn er verschillende versies over het internet verspreid. Linus Torvalds zelf werkt op dit moment bij OSDL in de Verenigde Staten en werd op 28 december 37 jaar. De mascotte van het project is Tux, een pinguïn. (lees verder)

Jacques Cœur was een Franse koopman. Hij zette met anderen de handel op tussen Frankrijk en de Levant en zorgde er bijna alleen voor dat Marseille de belangrijkste haven werd van de Middellandse Zee. Hij was één van de beroemdste en invloedrijkste handelaren aller tijden. Zijn rijkdom was zo groot dat deze ruim een vijfde deel vormde van de inkomsten van de Franse koning. Zijn rijkdom en macht was ook de oorzaak van zijn ondergang. (Lees verder)

Het Sagnac-effect is de faseverschuiving die optreedt als een systeem van twee tegengesteld roterende golven in zijn geheel een rotatie ondergaat. Het is genoemd naar de Franse natuurkundige Georges Sagnac die het effect voorspelde en aantoonde in 1913. Dit effect wordt onder andere gebruikt om rotatie te meten voor navigatiedoeleinden, zoals het ring laser gyrokompas en later het fibre optic gyrokompas, onder andere voor gebruik in traagheidsnavigatie. (Lees verder)

Salvador Allende was een Chileens politicus, president van Chili van 1970 tot aan zijn dood. Na enige jaren als arts gewerkt te hebben werd hij in 1937 verkozen tot parlementslid. Op 24 oktober 1970 werd Salvador Allende door het Congres tot president gekozen. Allende werd zo het eerste socialistische, democratisch gekozen staatshoofd in Latijns-Amerika. Aan Allendes bewind werd in 1973 abrupt een einde gemaakt door een rechtse militaire staatsgreep onder leiding van generaal Augusto Pinochet, waarbij Salvador Allende op 11 september om het leven kwam. (Lees verder)

De Zes suites voor onbegeleide cello van de Duitse componist Johann Sebastian Bach worden beschouwd als een van de grootste werken geschreven voor de cello. Naar alle waarschijnlijkheid zijn ze geschreven in de periode 1717-1723. De suites worden gekenmerkt door een enorme variëteit aan speeltechnieken, een grote emotionele lading en een fascinerende interactie bij de stemmen en conversaties in het muziekstuk. De oorspronkelijke manuscripten van de suites van Bach zijn verloren gegaan. (Lees verder)

Een MRI-scanner is een medisch apparaat voor beeldvorming van het binnenste van het lichaam zonder dat dit daarvoor hoeft te worden geopend. De afkorting komt van "Magnetic Resonance Imaging", magnetische resonantie-beeldvorming. Het apparaat werd in de jaren '70 uitgevonden door de Amerikaanse biofysicus Raymond Damadian. Tegen 1977 kon hij een eerste (enorm groot) prototype laten zien. Vanaf toen ging de ontwikkeling snel en ieder jaar worden er verbeteringen in de beeldvorming en verwerking aangebracht. (lees verder)

De potvis is het grootste dier ter wereld met tanden. Het grote hoofd, de aparte vorm en de belangrijke rol in Herman Melvilles Moby Dick hebben ertoe geleid dat veel mensen bij het denken aan een walvis deze soort voor ogen hebben. Hij voedt zich onder andere met reuzeninktvissen die hij tot op 3000 meter diepte vangt. Daarvoor heeft hij 3000 kg bloed, wat voor voldoende zuurstof zorgt om 2 uur onder water te blijven. lees verder

Het Zevengesternte, ook wel bekende als de "Plejaden", is een open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. Het groepje sterren is een opvallende verschijning aan de winteravondhemel. Met het blote oog ziet men in een stedelijke omgeving 5 of 6 sterren, maar in een volledig donkere omgeving zijn met scherpe ogen wel 9 of 10 sterren zichtbaar; door een verrekijker of telescoop - afhankelijk van de sterkte - zelfs tientallen tot honderden. De sterrenhoop bevindt zich op ongeveer 440 lichtjaren van de aarde. (lees verder)

Martin Luther King Jr. (15 januari 1929 - 4 april 1968) was een Amerikaanse dominee, politiek leider en een van de meest prominente leden van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. King, beroemd door zijn grote charismatische uitstraling, werd onder andere bekend door een massademonstratie op 28 augustus 1963, waar hij zijn legendarische "I have a dream"-toespraak hield. Hij overleed op 39-jarige leeftijd, doordat hij werd neergeschoten op het balkon van het Lorraine hotel in Memphis. (lees verder)

Een fisheye-lens (of fisheye-objectief) is een op een fotocamera te gebruiken lenzenstelsel met een korte brandpuntsafstand, een sterke groothoekwerking en een karakteristieke tonvormige vertekening.

De beeldweergave wijkt af van die van de meer gebruikelijke rectilineaire groothoekobjectieven. Die geven namelijk alle rechte lijnen recht weer, terwijl een fisheye-objectief alleen rechte lijnen die door het midden van het beeld lopen recht afbeeldt. Een fisheye-objectief geeft een tonvormig vervormd uitziend beeld, vergelijkbaar met het gereflecteerde beeld in een kerstbal. (lees verder)

De Semitische talen vormen een noordoostelijke subfamilie van de Afro-Aziatische talen. De meest voorkomende Semitische talen zijn Arabisch, Amhaars, Hebreeuws en Tigrinya. Deze talen hebben allemaal woorden bestaande uit een wortel van drie medeklinkers, die met klinkerveranderingen, voorvoegsels en achtervoegsel worden verbogen. Zo is in het Hebreeuws gdl de wortel die 'groot' betekent en zijn het bijvoegelijk naamwoord gadol ('groot') en het werkwoord gadal ('hij groeide') hiervan afgeleid. De term Semitisch is afgeleid van de bijbelse figuur Sem, één van de zonen van Noach. Toch zou het een kunstmatig begrip zijn, omdat het volgens sommigen de afstammelingen van Cham waren die oorspronkelijk Hebreeuws spraken en niet van zijn broer Sem. (Lees verder)

Lepidoptera ('Schubvleugeligen') is de wetenschappelijke naam voor de orde van de vlinders en motten. De vlinder vertoont de meeste algemene kenmerken van het insect, zoals 6 gelede poten met kleefklauwtjes, 4 (grote) vleugels, kop met 2 antennes (met goed ontwikkeld reukorgaan), facetogen, palpen, smalle nek, borststuk (thorax) in 3 segmenten, kleurloos bloed, darmen en uitscheidingsorganen. Een vlinder heeft echter geen kaken, althans die zijn bij de nectardrinkende soorten omgevormd tot een lange roltong. Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen dag- en nachtvlinders. Dit onderscheid wordt overigens in het geheel niet door de taxonomie ondersteund maar is algemeen ingeburgerd. (Lees verder)

Thomas Alva Edison (1847-1931) was een Amerikaanse zakenman die zijn fortuin maakte door uitvindingen op te kopen en de patenten op zijn eigen naam vast te leggen. Als deze succesvol bleken, perfectioneerde hij ze en nam ze in productie. Edison is nog steeds recordhouder voor het grootste aantal patenten toegekend aan 1 persoon (meer dan 1000). De gloeilamp en de fonograaf (1877) zijn twee van zijn bekendste producten. Hij liet ook veel onderzoek doen op het gebied van de telegrafie. In 1883 ontdekten onderzoekers het naar hem genoemde Edisoneffect, welke ontdekking van belang was voor de ontwikkeling van de elektronenbuizen. (Lees verder)

De Cycladische kunst was de kunst die tussen 4000 en 1100 v.C. op de eilandengroep de Cycladen geproduceerd werd. De werken kenmerken zich door het gebruik van modern ogende vormen. De bekendste Cycladische kunstwerken zijn de zogenaamde votiefidolen; naakte, marmeren vrouwfiguren met ovale hoofden, die behalve een grote stompe neus geen gelaat hebben. Votiefidolen werden in vele verschillende vormen gemaakt en vandaag de dag in grote aantallen gereproduceerd voor de verkoop aan toeristen. Andere kunstzinnige uitingen van de Cycladische bevolking waren de 'frying pans' en soortgelijke gebruiksvoorwerpen. (Lees verder)

De ijsvogel (Alcedo atthis) is een klein bontgekleurd vogeltje uit de familie der ijsvogels (Alcedinidae). Het is de enige van nature in Europa voorkomende ijsvogelsoort. In België en Nederland is hij een zelden waargenomen broed- en standvogel. De ijsvogel heeft een snelle, rechte vlucht, vaak vlak langs het wateroppervlak. Hij kan op deze manier snelheden bereiken van maximaal 80 km per uur. Ook kan hij boven het water "bidden". Hij vindt zijn prooi vanaf een tak die over het water uitsteekt, om daarvandaan met een snelle duikvlucht een visje te verschalken. (Lees verder)

Een zwart gat is een bijzonder soort object in het heelal, waaruit als gevolg van het sterke zwaartekrachtsveld geen licht of materie kan ontsnappen. In eerste instantie werd het bestaan van zwarte gaten uitsluitend op theoretische gronden aangenomen: aangezien fotonen (lichtdeeltjes) bij een beweging tegen een zwaartekrachtsveld in energie verliezen, zou bij bijzonder sterke gravitatie uiteindelijk geen energie meer overblijven; licht vanaf het oppervlak van een zwaar object zou voor altijd gevangen blijven. Ook voor gewone materie is ontsnappen uit een zwart gat onmogelijk. (Lees verder)

De Irak-Iranoorlog, ook wel de Eerste Golfoorlog genoemd, was een militair conflict tussen Irak en Iran. De oorlog duurde van 22 september 1980 tot 20 augustus 1988. In Iran wordt deze oorlog ook wel de opgelegde oorlog of de veeleisende oorlog genoemd. Na aanvankelijke successen voor het leger van Saddam Hoessein, sloegen de Iraniërs terug en werd het een uitputtingsoorlog. De oorlog maakte naar schatting zo'n één miljoen slachtoffers, waarvan vele door gifgasaanvallen. (Lees verder)

De geschiedenis van de Nederlandse spelling is een bewogen geschiedenis. De spelling van het Nederlands is tegenwoordig zowel in Nederland als in Vlaanderen officiëel geregeld. Het Middelnederlands, het Nederlands tussen ongeveer 1150 en 1500, kende geen vaste grammatica. Teksten zijn in de regel geschreven in het dialect van de auteur. De eerste officiële regeling van de spelling in Nederland dateert van 1804. De spelling die vandaag de dag - in gewijzigde vorm - in Nederland en Vlaanderen in gebruik is, was oorspronkelijk alleen bedoeld voor het gebruik in een woordenboek. In 1851 werd op het Taal- en Letterkundige Congres in Brussel besloten tot een groots opgezet project: het samenstellen van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). (Lees verder)

De Vergissing van Troelstra was een mislukte socialistische revolutie in Nederland in november 1918. De naam is ontleend aan de essentiële rol die Pieter Jelles Troelstra tijdens de poging tot revolutie had gespeeld. De poging duurde ongeveer vanaf 25 oktober tot 14 november. In die tijd werden er op veel meer plekken revoluties gepleegd, zoals de geslaagde revolutie in Rusland, de Russische Revolutie, en de geslaagde revolutie in Duitsland, de Novemberrevolutie, die net geslaagd was toen de revolutie in Nederland op het punt leek te staan te beginnen. De omstandigheden waren voor een revolutie zeer gunstig. (lees verder)

De Brug van Millau is één van de de hoogste bruggen ter wereld. De brug werd op 14 december 2004 geopend door president Chirac. De brug ligt in de A75 La Méridienne bij de plaats Millau over de vallei en rivier de Tarn. De weg verbindt Clermont-Ferrand in het noorden met Béziers en Montpellier in het zuiden. Voor de brug er was moest al het verkeer door Millau. De brug ligt op 270 meter boven de rivier, de lengte is 2460 meter. Er zijn zeven enorme brugpijlers gebouwd, waarvan de hoogste 343 meter hoog is en daarmee hoger dan de Eiffeltoren. Het is de hoogste brugpijler ter wereld. De Britse architect Norman Foster heeft de brug ontworpen. (Lees verder)

Het citroenlieveheersbeestje is een kever uit de familie lieveheersbeestjes of Coccinellidae. Een andere benaming is ook wel tweeëntwintigstippelig lieveheersbeestje. Dit kleine kevertje wordt ongeveer 3 tot 4,5 millimeter lang en is in Europa een algemene soort. In tegenstelling tot de bekendere lieveheersbeestjes leeft deze soort niet van bladluizen maar van een schimmelsoort genaamd meeldauw. Het eet een beruchte plantenschimmel en draagt ook bij aan de verspreiding daarvan. Deze soort komt met name voor langs bosranden en houtwallen. (lees verder)

Mat '46 was een serie elektrische treinstellen van de Nederlandse Spoorwegen, aangeduid naar het jaar van bestelling. Officieus werd voor deze treinstellen de benaming "Muizeneus" gebruikt. Doordat in de Tweede Wereldoorlog veel van het Nederlandse spoorwegmaterieel verloren was gegaan, bestond na de Bevrijding een grote schaarste aan materieel. Om dit tekort op te lossen werden deze nieuwe treinstellen aangeschaft. Van de gehele serie is één treinstel bewaard gebleven dat zich bevindt in de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum. (lees verder)

Het Voynichmanuscript is een mysterieus geïllustreerd handschrift met een onbegrepen inhoud. Het werd in de vijftiende eeuw door een onbekende auteur geschreven. Het schrift, in een onbekende taal, is onontcijferd. Het is voorwerp geweest van veel onderzoek door professionele cryptografen en amateurcryptografen, inclusief roemrijke codebrekers uit de Tweede Wereldoorlog. Geen van allen heeft ook maar een enkel woord ontcijferd. Al die mislukte pogingen hebben het Voynichmanuscript tot de Heilige Graal van de cryptografie gemaakt, maar ook het vermoeden versterkt dat het niets anders is dan een goed uitgewerkte grap: een serie van betekenisloze lettertekens. (lees verder)

Anne de Montmorency, de eerste Hertog van Montmorency, was een Frans veldheer en staatsman. Hij werd geboren als tweede zoon van baron Guillaume de Montmorency en Anne Pot. Anne de Montmorency groeide samen met Hertog Frans van Angoulême, de latere koning Frans I van Frankrijk, op. Op 17-jarige leeftijd ging hij als vrijwilliger in het leger van Lodewijk XII in Italië vechten. In 1515 onderscheidde hij zich aan de zijde van zijn jeugdvriend Frans I in de veldslag bij Marignano. Zijn deelname aan verschillende veldslagen -Ravenna (1512), Marignano (1515) en Mézières (1521)- bezorgen hem de maarschalkstitel van Frankrijk in 1522. (Lees verder)

De Nijldelta is de zeer grote rivierdelta van rivier de Nijl in het noorden van Egypte. De grond van de Nijldelta is al meer dan vijfduizend jaar zeer vruchtbaar en onder andere daardoor rijk aan archeologische bezienswaardigheden van de oude Egyptische cultuur. Aan de noordkant van de Nijldelta ligt een aantal meren, waaronder het Mayroetmeer, het Boeroelloesmeer en het Manzalameer. Aan de zuidpunt van de Nijldelta liggen Caïro en Gizeh. (Lees verder)